Socrealistyczne stacje metra w Warszawie? Tak mogło wyglądać metro głębokie w latach 50. Czemu budowę przerwano?
Autor: projekt Kamil Czapski, zdjęcie: Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno-Kulturalnych Stacja Muranów
Wizualizacja stacji Plac Teatralny na podstawie koncepcji zespołu Józefa i Witolda Korskich z lat 50. XX w.
Socrealizmu na stacjach metra Warszawa prawie doczekała się w latach 50. XX w. Przez kilka lat budowano wówczas bowiem metro głębokie w Warszawie, które miało biec zupełnie inną trasą niż dzisiejsza kolejka podziemna. Dlaczego inwestycji nigdy nie dokończono, co po niej pozostało i jak mogły wyglądać stacje?
Spis treści
- Socrealistyczne stacje metra Warszawa planowała w latach 50. Czym było metro głębokie?
- Historia metra głębokiego w Warszawie. Czemu ostatecznie nie powstało?
- Metro głębokie w Warszawie – trasa. Gdzie planowano stacje w latach 50.?
Socrealistyczne stacje metra Warszawa planowała w latach 50. Czym było metro głębokie?
Dziś na liście stacji metra w Warszawie próżno by szukać nazw takich jak metro Plac Dzierżyńskiego, metro Próżna czy metro Plac Teatralny. Planowano je jednak w latach 50. XX w. Mieszkańcom stolicy obiecano wówczas zupełnie inne metro niż to, którego Warszawa ostatecznie się doczekała. Miało biec znacznie głębiej pod ziemią i po zupełnie innej trasie, a jako pierwszy miał powstać tunel pod Wisłą łączący pl. Teatralny ze stacją Targowa na Pradze-Północ.
Jak pokazują ówczesne projekty, w metrze miał królować socrealizm z nawiązaniami do polskiej historii i tradycji, a przy wystroju stacji inspirowano się metrem moskiewskim (choć w ocenie jury konkursowego oceniającego prace – zbyt słabo).
- Czytaj też: Wieża Niepodległości miała stanąć w przedwojennej Warszawie. Wygląda zupełnie jak powojenny Pałac Kultury
Zaprezentowane powyżej wizualizacje powstały na bazie prac konkursowych z lat 50. O zwycięskim projekcie planowanej stacji Teatralna/Plac Teatralny tak pisał w 1953 r. tygodnik „Stolica”:
Na najbardziej widocznej ścianie – poza torami – umieszczono dekoracyjne, mozaikowe sceny z największych arcydzieł teatralnych jak „Zemsta”, „Halka” itp. Całość mozaiki, utrzymana w kolorycie biało-niebiesko-granatowo-złotym, daje asocjacje porcelany z epoki stanisławowskiej – pisał Wiesław Sachs.
W przypadku stacji Targowa nie udało się wybrać zwycięskiego projektu w konkursie – przyznano tylko dwie równorzędne nagrody drugie. W przypadku stacji na Pradze-Północ projektanci mieli się skupić na wątku „wyzwolenia” stolicy przez Armię Czerwoną. O jednym z nagrodzonych projektów pisano w „Stolicy”:
Na środkowej ścianie umieszczono płaskorzeźbę ceramiczną o barwie koralowej, obrazującą powitanie wojsk radzieckich i polskich w oswobodzonej stolicy. Plafon przedstawia walki od Lenino aż do Warszawy – podawał Sachs.
Historia metra głębokiego w Warszawie. Czemu ostatecznie nie powstało?
Metro głębokie w Warszawie to niezrealizowany projekt sieci metra w stolicy Polski z lat 50. XX w. Miało to być metro wzorowane na moskiewskim, a więc położone znacznie głębiej niż dzisiejsze – nawet 30–50 m pod ziemią (obecny rekord głębokości na M2 w Warszawie to 23 m). Przyjęty w 1950 r. plan zakładał stworzenie 5 linii metra w Warszawie do 1965 r. o łącznej długości 36,5 km.
W pierwszym etapie do 1957 r. planowano zbudować jedną linię metra z odnogą. Linia główna na lewym brzegu Wisły łączyłaby pl. Komuny Paryskiej (dziś pl. Wilsona) z Placem Unii Lubelskiej. W Śródmieściu od tej linii miała biec pod Wisłą odnoga w stronę Dworca Wileńskiego na Pradze-Północ i dalej w kierunku Targówka. Zakładano, że w razie wojny metro będzie też pełnić funkcje militarne, służąc jako schron oraz przewożąc wojsko.
- Zobacz też: Metro w Warszawie. Historia warszawskiego metra
Prace budowlane nad metrem głębokim ruszyły w 1951 r. Budowa szła jednak opornie, gdyż mimo obietnic wsparcia ze strony ZSRR budowniczym brakowało wszystkiego, od pieniędzy po wykwalifikowanych pracowników, a nawet podstawowych narzędzi. Panował także chaos organizacyjny (np. część kluczowej dokumentacji geologiczno-inżynierskiej powstała dopiero 2 lata po rozpoczęciu budowy), a do tego w wielu punktach miasta prace utrudniały złe warunki geologiczne.
W 1953 r., na skutek m.in. coraz poważniejszych problemów finansowych, Prezydium Rady Ministrów PRL zdecydowało w porozumieniu z Moskwą o zawieszeniu prac nad metrem głębokim w Warszawie. Do tego momentu udało się wykonać tylko niewielką część prac, w tym m.in. kilkanaście szybów, podziemne chodniki, tunele oraz komory wentylacyjne.
Ponieważ zakładano, że budowa zostanie wznowiona za kilka lat, prace budowlane nadal trwały na tzw. odcinku doświadczalnym na Targówku. Budowano tam pochyły tunel, którym pociągi metra miały kiedyś wyjeżdżać na powierzchnię. Powstała także komora rozjazdowa na głębokości ok. 30 m. W 1957 r. oficjalnie zawieszono wszelkie prace nad inwestycją. Stan realizacji planu był wówczas mało imponujący:
- szyby – blisko 60%,
- chodniki podziemne – 26%,
- komory montażowe – 4,1%,
- komory rozjazdowe – 8,7%,
- tunele – niecałe 6%,
- stacje – 0%.
Do dziś po metrze głębokim pozostał tylko kilkusetmetrowy fragment zalanego wodą tunelu na Targówku oraz zatopione szyby w różnych punktach miasta, odkrywane niekiedy przy okazji rozmaitych inwestycji, m.in. przy budowie Centrum Handlowego Wileńska. Budowa znanej nam dzisiaj 1. linii metra M1 w Warszawie, już według całkiem innego projektu, ruszyła dopiero w 1983 r.
- Zobacz galerię: Stacje warszawskiego metra. Linia M1 w obiektywie Muratora
Autor: Szymon Starnawski, Grupa Murator
Metro głębokie w Warszawie – trasa. Gdzie planowano stacje w latach 50.?
Jak wynika z oficjalnych dokumentów, w latach 50. ustalono, że na początek zostaną zbudowane dwie linie metra głębokiego w Warszawie (czasem opisywane jako jedna linia z odnogą). W przypadku 1. linii planowano następujące stacje metra głębokiego w Warszawie:
- metro Plac Komuny Paryskiej (dziś pl. Wilsona),
- metro Dworzec Gdański,
- metro Plac Dzierżyńskiego (dziś pl. Bankowy),
- metro Próżna,
- metro Śródmieście,
- metro Plac Konstytucji,
- metro Plac Unii Lubelskiej.
Pierwotnie zakładano, że metro głębokie zacznie przewozić pasażerów w 1957 r. Budowę przerwano jednak znacznie wcześniej, bo już w 1953 r.
Z kolei 2. linia metra głębokiego w Warszawie (czy też odnoga pierwszej) miała składać się z następujących przystanków:
- metro Próżna,
- metro Plac Teatralny (lub metro Teatralna),
- metro Targowa,
- metro Szwedzka,
- metro Targówek (przystanek techniczny na powierzchni).
Co ciekawe, zakładano, że na początkowym etapie stacja Szwedzka będzie niedostępna dla pasażerów (będzie służyć tylko do przejazdów technicznych), podobnie jak przystanek techniczny na Targówku.
Przebieg metra głębokiego w Warszawie planowano z myślą nie tylko o potrzebach pasażerów, ale też – a raczej przede wszystkim – wojska. Przykładowo odgórny nakaz budowy najpierw odcinka metra między Dworcem Wileńskim a Dworcem Gdańskim wynikał z tego, że podziemny tunel łączący dwa brzegi Wisły miał służyć do transportu żołnierzy i pojazdów wojskowych w razie zniszczenia mostów. Tymczasem z punktu widzenia pasażerów wcale nie był to odcinek potrzebny w pierwszej kolejności. Pod ziemią planowano też tajne obiekty dla wojska połączone z metrem, zaś same stacje miały być przystosowane do pełnienia funkcji schronów dla ludności cywilnej.
Źródła:
W. Sachs, „Stacje warszawskiego metro”, „Stolica” 1953, nr 6.
Stowarzyszenie Stacja Muranów, wystawa „Stacja Muranów. Metro nieistniejące”, 2014,
A. Zawistowski, „Stacja Plac Dzierżyńskiego, czyli metro, którego Warszawa nie zobaczyła”, Kraków 2019.
