Katastrofa budowlana. Postępowanie w przypadku katastrofy budowlanej, obowiązki kierownika budowy i zarządcy nieruchomości

Po wystąpieniu katastrofy budowlanej prowadzone jest postępowanie wyjaśniające, którego celem jest ustalenie okoliczności i przyczyn wystąpienia katastrofy oraz ewentualnej odpowiedzialności osób, które miały wpływ na jej zaistnienie i przebieg.

Kto prowadzi postępowanie w przypadku katastrofy budowlanej?

Postępowanie w przypadku katastrofy budowlanej prowadzi właściwy miejscowo organ nadzoru budowlanego. Organ ten powinien określić zakres niezbędnych działań i robót: doraźnych – związanych z zabezpieczeniem miejsca katastrofy i docelowych – związanych z doprowadzeniem uszkodzonego obiektu do właściwego stanu technicznego (o ile jest to możliwe) lub do rozbiórki albo odbudowy, stosownie do wyników i wniosków z postępowania przeprowadzonego w tym zakresie.

Organem nadzoru budowlanego, o którym mowa wyżej, jest w pierwszej instancji powiatowy lub wojewódzki inspektor nadzoru budowlanego (dalej odpowiednio „PINB” lub „WINB”). Wskazać należy przy tym, iż postępowanie wyjaśniające może przejąć w szczególnych przypadkach organ wyższego stopnia – tj. WINB oraz Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego (dalej: „GINB”). Możliwość przejęcia postępowania przez organ wyższego stopnia stanowi wyjątek od ogólnej reguły właściwości organów „pierwszo instancyjnych”, tj. PINB lub WINB i znajduje uzasadnienie w sytuacjach szczególnych, uzasadnionych np. skalą lub charakterem skutków katastrofy budowlanej, zagrożeniami dla bezpieczeństwa zdrowia, życia oraz mienia ludzi, a także rozmiaru strat powstałych w wyniku katastrofy budowlanej.

Katastrofa budowlana – obowiązki kierownika budowy i zarządcy nieruchomości

Wystąpienie katastrofy budowlanej powoduje powstanie konkretnych obowiązków, określonych w przepisach Prawa budowlanego. Obowiązki te w sposób szczególny obciążają kierownika budowy – w przypadku, gdy katastrofa budowlana wystąpiła w trakcie realizacji inwestycji budowlanej oraz właściciela, zarządcy lub użytkownika – w przypadku, gdy katastrofa budowlana dotknęła obiekt oddany do użytku. W przypadku wystąpienia katastrofy budowlanej za najważniejsze i podejmowane w pierwszej kolejności ustawodawca uznał działania, polegające na zorganizowaniu doraźnej pomocy poszkodowanym, a następnie na zabezpieczeniu miejsca katastrofy przed rozszerzaniem się jej skutków. Prace te są na ogół związane z pilnym powiadomieniem służb ratowniczych, w szczególności pogotowia ratunkowego i straży pożarnej oraz z zamknięciem dopływu mediów takich jak gaz, woda zimna i gorąca, energia elektryczna.

Kolejnymi są działania związane z zabezpieczeniem miejsca katastrofy przed zmianami uniemożliwiającymi przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego. Mają one na celu niedopuszczenie do spowodowania zatarcia miejsc lub przemieszczania pozostałych po katastrofie elementów lub części obiektu budowlanego, w celu utrwalenia stanu powstałego wskutek katastrofy. Działania te są związane również z uniemożliwieniem dostępu do miejsca katastrofy osobom postronnym oraz oznakowaniem miejsca zakazu wstępu do czasu przybycia Policji. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja związana z ratowaniem życia lub zabezpieczeniem przed rozszerzaniem się skutków katastrofy budowlanej. Po wykonaniu powyższych czynności w następnej kolejności, zależnie od zaistniałego stanu na miejscu katastrofy oraz stwierdzonego zasięgu jej skutków (np. czy na miejscu i w zasięgu katastrofy nie znajdowali się ludzie) odpowiednio: kierownik budowy (robót), właściciel, zarządca lub użytkownik są zobowiązani do niezwłocznego powiadomienia o katastrofie właściwe miejscowo organy nadzoru budowlanego, prokuratury oraz Policji, a także inwestora, inspektora nadzoru inwestorskiego, projektanta obiektu budowlanego (w przypadku katastrofy na budowie) oraz inne właściwie organy i jednostki organizacyjne zainteresowane przyczynami lub skutkami katastrofy, np. Państwową Inspekcję Pracy. W zależności od stwierdzonych na miejscu skutków katastrofy może wystąpić także potrzeba powiadomienia służb specjalistycznych, takich jak służby ratownictwa chemicznego czy biologicznego (np. w sytuacji wystąpienia katastrofy budowlanej w zakładach przemysłowych).

Wszyscy powiadomieni powinni stawić się do dyspozycji kierownika budowy (odpowiednio właściciela, zarządcy lub użytkownika), celem kierowania akcją ratunkową na miejscu katastrofy. Wymaga podkreślenia, iż wezwani pozostali uczestnicy procesu budowlanego (projektant, inspektor nadzoru inwestorskiego, kierownik budowy) oraz przedstawiciele właściciela lub zarządcy obiektu powinni również stawić się do dyspozycji służb ratowniczych bezpośrednio po wystąpieniu katastrofy budowlanej, a następnie pozostawać do dyspozycji organu nadzoru prowadzącego postępowanie wyjaśniające do czasu jego zakończenia. Organ nadzoru budowlanego, może nakazać właścicielowi lub zarządcy obiektu dotkniętego katastrofą, w drodze decyzji, zabezpieczenie miejsca katastrofy oraz samego obiektu, który uległ katastrofie, jak również uporządkowanie terenu lub wykonanie innych niezbędnych czynności i robót budowlanych. Decyzja w tym przedmiocie podlega natychmiastowemu wykonaniu. Dodatkowym zabezpieczeniem służącym do natychmiastowego wykonania czynności zapobiegawczych jest możliwość podjęcia tych działań z inicjatywy organu, poprzez zlecenie tych prac odpowiednim firmom budowlanym, na koszt i ryzyko zobowiązanego. Wystarczającą przesłanką do zastosowania tej regulacji, zbliżonej do instytucji wykonania zastępczego w postępowaniu egzekucyjnym, jest opieszałość w prowadzeniu robót przez podmiot zobowiązany (np. kierownika budowy, właściciela lub zarządcę obiektu) lub niepodjęcie prac nakazanych decyzją. Niedopełnienie powyższych obowiązków zagrożone jest karą, określoną w art. 92 PB - tj. karą aresztu albo karą ograniczenia wolności, albo karą grzywny.

Katastrofa budowlana – obowiązki i uprawnienia nadzoru budowlanego

Pierwszymi czynnościami podejmowanymi przez PINB lub WINB niezwłocznie po otrzymaniu zgłoszenia o katastrofie budowlanej powinno być powołanie komisji w celu ustalenia przyczyn i okoliczności katastrofy, zakresu niezbędnych działań w celu likwidacji zaistniałego zagrożenia bezpieczeństwa ludzi i ich mienia oraz powiadomienie o katastrofie organu wyższego stopnia i GINB. W skład tej komisji wchodzą: przedstawiciel właściwego organu nadzoru budowlanego - jako przewodniczący, przedstawiciele innych zainteresowanych lub właściwych rzeczowo organów administracji rządowej, przedstawiciele samorządu terytorialnego, a także – w miarę potrzeby – rzeczoznawca budowlany lub inne osoby posiadające wymagane kwalifikacje zawodowe. Komisja ma na celu ustalenie przyczyn katastrofy budowlanej, stanu obiektu po katastrofie, robót zabezpieczających miejsce katastrofy oraz działań niezbędnych do ograniczenia skutków katastrofy i uporządkowania terenu katastrofy.

Do współdziałania z komisją, w celu ułatwienia przeprowadzenia przez komisję postępowania wyjaśniającego, mogą być wezwani także inni uczestnicy procesu budowlanego: inwestor, projektant, inspektor nadzoru inwestorskiego, przedstawiciele producentów wyrobów budowlanych, wykonawcy, właściciel lub zarządca oraz użytkownik obiektu. Niezależnie od działań organów nadzoru budowlanego związanych z wystąpieniem katastrofy budowlanej odrębne postępowania w tej sprawie są prowadzone również przez inne organy, zwłaszcza przez Państwową Inspekcję Pracy, prokuraturę oraz Policję.

Czynności zabezpieczające teren po katastrofie budowlanej

Po ustaleniu w wyniku prac komisji przyczyn i okoliczności katastrofy budowlanej PINB lub WINB jest obowiązany do określenia zakresu i terminu wykonania niezbędnych robót związanych z likwidacją skutków katastrofy. Powyższe zobowiązania określone są w drodze decyzji administracyjnej kończącej postępowanie wyjaśniające. Zgodnie z decyzją, roboty związane z likwidacją skutków katastrofy budowlanej powinny być związane z uporządkowaniem terenu po katastrofie oraz zabezpieczeniem obiektu do czasu wykonania robót doprowadzających obiekt do stanu właściwego. W przypadku katastrofy podczas budowy – jest to zakres robót umożliwiający podjęcie budowy, natomiast w przypadku katastrofy obiektu użytkowanego – zakres robót umożliwiający podjęcie użytkowania obiektu.

Właściwy organ nadzoru budowlanego może zlecić na koszt inwestora, właściciela lub zarządcy obiektu budowlanego sporządzenie ekspertyzy, jeżeli jest to niezbędne do wydania powyższej decyzji lub do ustalenia przyczyn katastrofy. Wykonawcą tej decyzji jest - zależnie od momentu wystąpienia katastrofy - odpowiednio inwestor lub właściciel albo zarządca obiektu, który uległ katastrofie. W przypadku, gdy występuje możliwość przywrócenia obiektu po katastrofie do dalszego użytkowania, odpowiedni nakaz w tym zakresie właściwy organ nadzoru budowlanego wydaje właścicielowi lub zarządcy obiektu budowlanego.

Usunięcie skutków katastrofy budowlanej

Usunięcie skutków katastrofy budowlanej należy do obowiązków inwestora, właściciela lub zarządcy obiektu budowlanego. Jednocześnie właściwy organ nadzoru budowlanego nie musi ponownie nakładać tego obowiązku w drodze decyzji. Niedopełnienie tego obowiązku przez wymienione podmioty zagrożone jest wspominanymi sankcjami w postaci aresztu, ograniczenia wolności albo kary grzywny. Usunięcie skutków katastrofy może stworzyć warunki do kontynuacji dalszej budowy obiektu, podjęcia jego dalszego użytkowania, a także warunki związane z potrzebą dokonania rozbiórki (dotyczącą zarówno obiektu budowanego, jak i użytkowanego). Możliwość podjęcia takich działań jest uzależniona od wyników prac komisji ustalającej przyczynę i okoliczności katastrofy oraz rozstrzygnięć podjętych przez organ nadzoru budowlanego w ramach prowadzonego postępowania. W tej sytuacji, po usunięciu skutków katastrofy i zależnie od tego, jakie rozstrzygnięcia w sprawie podjął właściwy organ, inwestor będzie mógł wystąpić o pozwolenie na wznowienie robót budowlanych, związanych z dalszą budową obiektu, który uległ katastrofie budowlanej, bez potrzeby wykonywania dodatkowych czynności lub też będzie musiał wykonać nałożone obowiązki - jeżeli ich wykonanie determinuje podjęcie robót budowlanych przerwanych wystąpieniem katastrofy budowlanej. Natomiast jeśli organ orzeknie rozbiórkę obiektu, inwestor będzie obowiązany tę decyzję wykonać. Niewykonanie powyższych obowiązków skutkować będzie wspomnianą już odpowiedzialnością karną na mocy art. 92 PB.

Katastrofa budowlana - odpowiedzialność: zawodowa, cywilna, karna

Ustalenie przyczyny katastrofy budowlanej jest nieodzowne dla wskazania podmiotu czy też podmiotów, które przyczyniły się do jej wystąpienia. Winni powstania katastrofy budowlanej podlegają odpowiedzialności odpowiednio zawodowej, cywilnej oraz karnej.

Odpowiedzialność zawodowa

Odpowiedzialność zawodowa dotyczy osób pełniących samodzielne funkcje techniczne w budownictwie, tj. projektantów, kierowników budów (robót), inspektorów nadzoru inwestorskiego, którzy mają odpowiednie uprawnienia budowlane i są członkami właściwej okręgowej izby zawodowej.

Odpowiedzialność karna

Rozwijając temat odpowiedzialności karnej zgodnie z brzmieniem art. 92 ust. 1 pkt 1 PB: kto w razie katastrofy budowlanej nie dopełnia obowiązków (…) podlega karze aresztu albo karze ograniczenia wolności, albo karze grzywny. Często też organ prowadzący postępowanie karne dodatkowo wnioskuje do okręgowych izb inżynierów budownictwa lub architektów o wszczęcie postępowania z tytułu odpowiedzialności zawodowej w budownictwie.

Odpowiedzialność cywilna

Zgodnie z art. 434 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 - Kodeksu cywilnego (tj. z dnia 17 lutego 2016 r.), dalej „KC”: za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli. Z odpowiedzialności tej zwalniają dwie łącznie występujące okoliczności, a mianowicie:

• utrzymanie budowli w należytym stanie
• brak wad w budowie.

Zgodnie z KC, posiadaczem samoistnym danej rzeczy jest ten, kto faktycznie włada rzeczą jak właściciel. Posiadaczem samoistnym będzie więc sam właściciel, współwłaściciel lub użytkownik wieczysty. Odpowiedzialność posiadacza samoistnego budowli została skonstruowana jako odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, co w praktyce oznacza, że jeśli, w razie stwierdzenia związku przyczynowego między zawaleniem się budowli bądź oderwaniem się jej części, a działaniem posiadacza samoistnego oraz niewykazaniu przez niego istnienia żadnej z okoliczności zwalniających z odpowiedzialności na zasadzie ryzyka (zdarzenie nie wynikało z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani też z wady w budowie), będzie on zobowiązany do naprawienia wyrządzonej szkody w pełnym jej wymiarze.

Ciężar udowodnienia powyższych okoliczności spoczywa na osobie, która chce się od odpowiedzialności uwolnić, co stawia w lepszej pozycji stronę poszkodowaną w wyniku katastrofy budowlanej. Warto podkreślić, iż w przypadku gdy szkoda powstała w wyniku zawalenia się budowli bądź oderwania się jej części podczas wykonywania robót budowlanych, a teren budowy został protokolarnie przejęty przez wykonawcę, wobec dyspozycji art. 652 KC odpowiedzialność z tego tytułu wobec poszkodowanych obciąża właśnie wykonawcę, natomiast posiadacz samoistny od odpowiedzialności tej zostaje zwolniony. Wada w budowie może powstać nie tylko w wyniku wadliwego wykonawstwa, ale również jako następstwo wad projektowych. Projektant odpowiada więc nie tylko za wady przygotowanej przez siebie dokumentacji projektowej, ale i za wszelkie wady obiektu budowlanego wybudowanego według tej dokumentacji, jeżeli rzecz jasna te wady powstały w następstwie błędów w dokumentacji projektowej. Dodatkowo warto podkreślić, że zaniedbania kierownika budowy czy inspektora nadzoru inwestorskiego w zakresie wykonania obowiązków przewidzianych ustawą Prawo budowlane prowadzić będą do powstania odpowiedzialności na płaszczyźnie karnej, cywilnej, a także dyscyplinarnej.