Zrównoważony rozwój. Materiały budowlane w zgodzie z ideą zrównoważonego rozwoju

Zrównoważony rozwój to termin, który robi obecnie zawrotną karierę. Ważne jednak, by nie zdewaluował się, podobnie jak najmodniejsze przed laty słowo ekologia, które nadużywane i eksploatowane nadmiernie nie niesie już swojego pierwotnego znaczenia. Czym więc jest zrównoważony rozwój, na czym polega i które z wyrobów budowlanych najlepiej wpisują się w ideę zrównoważonego budownictwa?

Zrównoważony rozwój

Zgodnie z definicją zrównoważonego rozwoju (art. 3 ust. 50 Prawa Ochrony Środowiska (DzU nr 62 poz. 627 z 2001 r.) „rozumie się przez to taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”.

W odniesieniu do sektora budowlanego, który jest głównym sprawcą nadmiernego zużycia energii (w Europie jest to około 40% ogółem) przez budownictwo zrównoważone rozumie się racjonalną i odpowiedzialną środowiskowo realizację inwestycji budowlanych, w tym również właściwe oraz ekonomicznie uzasadnione wykorzystanie bogactw naturalnych oraz energii do produkcji materiałów budowlanych.

Czym jest zrównoważona inwestycja?

Proces wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju w budownictwie wpisuje się w falę globalnych zmian w gospodarce Unii Europejskiej, ukierunkowanych na znaczące obniżenie zużycia energii i redukcję emisji gazów cieplarnianych. Rola branży budowlanej postrzegana jest w tym aspekcie jako kluczowa, a zrównoważone budownictwo zaliczone jest do grupy europejskich rynków pionierskich, które będą wspierane przez kompleksowe instrumenty, związane m.in. z modyfikacją przepisów, normalizacją czy znakowaniem. Jednym z priorytetowych elementów polityki UE w tym zakresie jest poprawa charakterystyki energetycznej budynków, czemu służyć ma recast dyrektywy EPBD.

Dyrektywa ta nakłada na państwa członkowskie m.in. obowiązek znacznego obniżenia zużycia energii (tzw. obiekty o niemal zerowym zużyciu energii) dla nowych budynków już w 2020 r. Ponadto zmienia się struktura europejskiej konsumpcji i produkcji w budownictwie, zarówno pod kątem kształtowania proekologicznych postaw odbiorców, jak i wdrożenia przyjaznych dla środowiska technologii i procesów produkcyjnych. Coraz więcej wyrobów stosowanych w budownictwie objętych jest kryteriami wspólnotowego oznakowania ekologicznego, coraz większa liczba wyrobów związanych z energią jest też objęta środkami wykonawczymi Dyrektywy w sprawie ekoprojektu.

Zrównoważona inwestycja łączy w sobie:

• aspekt ekonomiczny – zmniejszenie kosztów wytworzenia, eksploatacji i wyburzenia budynku po jego wyeksploatowaniu, co w efekcie zwiększa generalne dochody z inwestycji,
• aspekt środowiskowy – ograniczenie zużycia energii, wody, surowców, emisji gazów cieplarnianych oraz ilości wytwarzanych odpadów,
• aspekt społeczny – czyli o dbałość o zdrowie, komfort oraz bezpieczeństwo użytkowników, a także o większą dostępność obiektu.

Zrównoważony rozwój i europejskie inicjatywy

Bardzo duże znaczenie dla branży budowlanej ma trwające obecnie wdrażanie zainicjowanych przez Komisję Europejską zasad „zielonych zamówień publicznych”, których kryteria będą wyróżniać proekologicznych przedsiębiorców oraz przyjazne dla środowiska budynki i wyroby budowlane. Zdaniem ITB, efektywne oraz terminowe wprowadzenie powyższych europejskich regulacji i inicjatyw w Polsce wymaga zastosowania kompleksowego i odpowiednio skoordynowanego podejścia, uwzględniającego ważne głosy przemysłu, administracji publicznej, świata nauki i opinii społecznej. W tym celu powinniśmy, wzorem przodujących państw członkowskich UE, wspólnie budować branżową strategię zrównoważonego rozwoju.

Plan działań na rzecz zrównoważonej konsumpcji i produkcji 2008 to pakiet aktów prawnych i inicjatyw UE, ukierunkowanych na zmianę schematów produkcji i zachowań konsumentów, mającą obniżyć negatywne oddziaływanie przemysłu europejskiego na środowisko naturalne. Składa się on z następujących elementów:

• nowelizacja dyrektywy w sprawie ekologicznych zasad projektowania wyrobów – 2009/125/UE – ma ona na celu wdrożenie oceny aspektów ekologicznych do projektowania wyrobów związanych ze zużyciem energii (ErP), przy uwzględnieniu wszystkich faz jego cyklu życia. Zastępuje dotychczas obowiązującą dyrektywę 2005/32/WE, dotyczącą wyrobów zużywających energię (EuP). Obejmie ona wiele wyrobów budowlanych, m.in. okna i wyroby do izolacji cieplnej;
• nowelizacja rozporządzenia w sprawie wspólnotowego oznakowania ekologicznego – 66/2010/WE – ma promować produkty o niskiej szkodliwości dla środowiska, oferowane na terenie wspólnoty. W przyszłości obejmie ona część wyrobów budowlanych oraz same budynki;
• nowelizacja rozporządzenia w sprawie EMAS – 1221/2009/ WE – ma umożliwić wyróżnienie firm, które chcą zamanifestować ponadprzeciętną dbałość o środowisko naturalne poprzez wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego o wymaganiach wykraczających poza ramy wyznaczone przez ISO 14001.

Zrównoważone budownictwo to jeden z sześciu obszarów priorytetowych w kontekście innowacyjności Unii Europejskiej. W ramach tej inicjatywy prowadzone są między innymi następujące działania w obszarze budownictwa:

• CPR – projekt rozporządzenia zastępującego dyrektywę 89 wprowadzający nowe, VII wymaganie podstawowe dotyczące zrównoważonego wykorzystania zasobów naturalnych w zakresie trwałości, przydatności do recyklingu oraz zastosowania wyrobów budowlanych przyjaznych dla środowiska;
• uwzględnienie kosztów cyklu życia materiałów budowlanych w zamówieniach publicznych.

Zrównoważony rozwój - wymagania dotyczące materiałów

Materiały to bardzo ważna kategoria w systemach certyfikacji ekologicznej (BREEAM, LEED, CSTB, DGNB), które wprowadza się by móc w sposób racjonalny i obiektywny porównywać inwestycje budowlane pod kątem ich zgodności z ideą zrównoważonego rozwoju (sustainable design). Ocena materiałów budowlanych i wykończeniowych odbywa się nie tylko na podstawie deklarowanego składu – w BREEAM powinny mieć one europejskie aprobaty techniczne, a w LEED – amerykańskie, ale i wielu innych czynników, które w znaczący sposób decydują o ich wpływie na środowisko. BREEAM I LEED to dwa pierwsze systemy wielokryterialnej oceny budynków dostępne w Polsce.

Najważniejsze czynniki, które brane są pod uwagę przy ocenie materiałów budowlanych to:

• skład, im bardziej naturalny tym wyżej punktowany;
• trwałość, im dłuższa tym lepiej;
• sposób pozyskiwania – polecane są materiały z surowców wydobywanych nierabunkowo i ze źródeł odnawialnych;
• brak odpadów w procesie wydobycia, produkcji oraz w czasie budowy;
• wpływ na jakość powietrza wewnętrznego, w tym jak najmniejsza emisja lotnych związków o niekorzystnym wpływie na zdrowie lub środowisko naturalne;
• nie narażanie użytkowników budynków na szkodliwe działanie substancji czyszczących i konserwujących podczas użytkowania; 
• sposób pakowania, najlepiej bez opakowań albo w opakowaniu wielokrotnym lub pochodzącym z recyklingu;
• dostępność, najwięcej punktów otrzymują materiały regionalne, produkowane w najbliższej okolicy, by zminimalizować transport na budowę; 
• łatwość utylizacji, przy czym najbardziej premiowana jest możliwość ponownego wykorzystania lub biodegradacji;
• prostota użycia, polecane są materiały, do których wbudowania w obiekt nie trzeba używać ciężkiego sprzętu, generującego zarówno koszty jak i emisję CO₂ do atmosfery.

Na przydatność produktów do zrównoważonej inwestycji mają zatem największy wpływ korzyści środowiskowe, zdrowotne i ekonomiczne z zastosowania wybranego materiału. Przy czym ocena wyrobów i urządzeń użytych do budowy odbywa się także na poziomie innych ważnych kategorii, na przykład w LEED punkty można uzyskać w kategorii "Oszczędność wody" (premiowane są wszystkie materiały, rozwiązania techniczne i urządzenia oszczędzające wodę) albo w dziale "Jakość powietrza wewnętrznego", w której to kategorii punkty zdobywają te materiały wykończeniowe, które mają badania potwierdzające brak w ich składzie szkodliwych substancji chemicznych.

Istotne znaczenie ma także bilans energetyczny obiektów, w którym precyzyjnie określa się ilość energii zużywanej w całym cyklu życia budynków, czyli nie tylko eksploatacyjnej, ale także niezbędnej do wytworzenia materiału użytego do budowy, wbudowania go w obiekt, a na końcu, po wyeksploatowaniu – jego utylizacji. Energia mierzona jest kosztami wytworzenia, wbudowania i utylizacji materiału (life cycle cost assesment) zużytego na potrzeby budynku. W grupie materiałów do budowy przegród zewnętrznych znaczenie ma oczywiście także poziom ich izolacyjności termicznej. Każdorazowo budowany jest bowiem model energetyczny obiektu, w którym szczegółowo bada się efektywność zastosowanych rozwiązań i modeluje zachowanie obiektu podczas eksploatacji.  

Zrównoważony rozwój - zagospodarowanie odpadów

W idei zrównoważonego rozwoju niezwykle istotne jest promowanie odpowiedzialnego środowiskowo zachowania i stylu życia. Zamiast coraz więcej produkować, zużywać i wyrzucać promuje się trwałość i żywotność. Ponowne wykorzystanie istniejących produktów jest szczególnie pożądane. Podczas rozbudowy, nadbudowy czy modernizacji obiektów premiowane jest na przykład zachowanie istniejących ścian, podłóg czy dachu. Przy pozostawieniu 55% ich substancji można uzyskać jeden punkt dodatkowy, przy 75% – dwa punkty, a przy 95% - trzy. Ponowne wykorzystanie istniejących elementów budynku ogranicza powstawanie śmieci.

Ideałem jest całkowity brak odpadów. To dlatego materiały budowlane składające się z jak najmniejszej liczby składników (np. drewno, stal czy silikaty) oceniane są znacznie lepiej niż materiały złożone, takie jak siding winylowy czy płyty OSB. Łatwiej je bowiem użyć ponownie lub utylizować, w przeciwieństwie do złożonych, na przykład tworzyw sztucznych. Choć generalnie materiały dzieli się na naturalne i syntetyczne, nie oznacza to jednak całkowitej eliminacji tworzyw sztucznych. Obie grupy mają swoje wady i zalety i oceniane są pod kątem bardzo wielu kryteriów. Materiały zawierające odpady z tworzyw sztucznych np. wykładziny mające w sobie przetworzone butelki plastikowe są na przykład premiowane dodatkowo.Szczególnie w nowych inwestycjach pożądana jest właśnie druga grupa materiałów, czyli te, które zawierają w sobie odpady. Są to na przykład: beton zawierający kruszywa z recyklingu lub inne produkty odpadowe albo wełna szklana czy szkło okienne, w których produkcji używana jest stłuczka szklana a także płyty gipsowo-kartonowe (gdy karton wykonano z makulatury) oraz oczywiście stal. Dla stali na przykład przyjmuje się, że aż 25% jej masy pochodzi z recyklingu (złomu dodawanego podczas wytopu). Także drewno jest punktowane bardzo wysoko nie tylko z uwagi na naturalny skład i biodegradowalność, ale także z uwagi na możliwość produkcji całkowicie bezodpadowej (jeśli udokumentuje się na przykład, że wióry z tartaku wykorzystywane są do produkcji płyt drewnopochodnych).

Klasyfikacja materiałów pod kątem możliwości ich wykorzystania po rozbiórce obiektu, w który są wbudowane:

• biodegradowalne (biodegradable) oznaczane literą B – w tej grupie znajdują się np. linoleum, wykładziny wełniane, korkowe, karton, drewno:
• do powtórnego użycia (reusable) RU – są to np. belki drewniane, dachówka czy stara cegła, unikalne detale architektoniczne, zabytkowe okna i drzwi;
• do recyklingu (recyclable)  RC – tym znakiem wyróżnia się materiały łatwiejsze do recyklingowania: stal i inne metale, szkło, płyty gipsowo-kartonowe, bloczki wapienno-piaskowe, cegłę i beton oraz tworzywa sztuczne, które można przerabiać bezodpadowo i ponownie wykorzystywać.

Zrównoważony rozwój - które materiały wybierać

Najbardziej pożądane i najwyżej punktowane są więc działania nastawione na ograniczenie odpadów, transportu i ciężkiego sprzętu na budowie, a więc zgodnie ze zrównoważonym rozwojem lepsze będą: beton, w którego składzie znajdzie się odpadowe kruszywo, linoleum zamiast podłogi winylowej, kamień z pobliskich złóż zamiast płytek ceramicznych z odległej Hiszpanii i rodzime okładziny sosnowe czy brzozowe, a nie egzotyczne drewno z lasów tropikalnych Brazylii. Choć jest to czasem na przekór modnym wnętrzom, gustom klientów i najbardziej lansowanym produktom, zdobywa coraz więcej zwolenników na całym świecie, zwłaszcza wśród ludzi młodych, którym zależy na ochronie środowiska naturalnego i zachowaniu równowagi przyrodniczej dla przyszłych pokoleń.

Aby uzyskać jak największą liczbę punktów należy wybierać:

• materiały naturalne, biodegradowalne, a z nich te o jak największym stopniu odtworzenia (z drewna np. bambus, bo najszybciej rośnie),
• wyroby trwałe, które mogą być użyte ponownie albo te o najwyższej zawartości przetworzonych odpadów (ale nawet 5% się liczy),
• takie, które zostaną dostarczone i wbudowane w obiekt z jak najmniejszym użyciem ciężkiego sprzętu.