Utylizacja azbestu. Program bezpiecznego usuwania eternitu do roku 2032 - co zawiera?
Problem utylizacji azbestu jest wciąż w Polsce aktualny. Do usunięcia jest jeszcze ponad 14 mln ton wyrobów zawierających azbest... Już wielokrotnie ogłaszano w Polsce terminy, kiedy kraj ma być całkowicie oczyszczony z azbestu. Temat nieco przycichł, ale to nie oznacza, że zagrożenie minęło. Obecnie obowiązuje "Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032" (POKzA). Utylizacja azbestu to przedsięwzięcie, które Ministerstwo Gospodarki oszacowało na około 40,4 mld zł.
Czym jest azbest?
Przypomnijmy, azbest to materiał nieorganiczny, ze względu na swoje unikalne właściwości, takie jak ogniotrwałość, odporność na działanie chemikaliów, termoizolacyjność, dźwiękochłonność, wytrzymałość i związaną z tym możliwość przędzenia wykorzystany był do produkcji różnorodnych wyrobów już w czasach starożytnych. Opisane jest ponad 1000 (z modyfikacjami liczba ta może sięgać 3000) różnorodnych technologii przemysłowych, w których zastosowano azbest.
Największa ilość azbestu, ponad 80%, głównie chryzotylu, zużywane było do produkcji azbestowo-cementowych wyrobów budowlanych. Najbardziej rozpowszechnione są azbestowo-cementowe płyty płaskie, faliste oraz płyty „karo” stosowane jako pokrycia dachowe i elewacyjne. Płyty płaskie wykorzystywane były również jako ściany osłonowe, działowe, osłony ścian szybów windowych, wentylacyjnych i instalacyjnych w budownictwie wielokondygnacyjnym. Rury azbestowo-cementowe stosowano w instalacjach wodociągowych, a także jako przewody kominowe i zsypowe. Potoczna nazwa handlowa płyt azbestowo-cementowych to eternit.
Utylizacja azbestu konieczna ze względu na udowodnioną rakotwórczość
Rakotwórczość azbestu została ostatecznie udokumentowana i powszechnie uznana dopiero w latach 80. ub. wieku. Szacuje się, że na świecie w ostatnich latach azbest był przyczyną ponad 100 tys. zgonów rocznie. Dlatego też współcześnie azbest uznany jest za jeden z najbardziej rozpowszechnionych czynników rakotwórczych w środowisku. W 2009 roku w 52 krajach wprowadzono ograniczony lub całkowity zakaz produkcji i importu wyrobów azbestowych. W krajach UE zakaz ten obowiązuje od 1 stycznia 2005 roku. W Polsce azbest jest substancją prawnie zaliczoną do pierwszej kategorii substancji rakotwórczych dla człowieka.
Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 (POKzA)
Wsparcie finansowe ze środków budżetowych pozostających w gestii Ministra Gospodarki przeznaczone na realizację POKzA ukierunkowane jest głównie na wzmocnienie procesu inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest przez dofinansowanie opracowywania gminnych, powiatowych i wojewódzkich planów usuwania azbestu. Jest również przeznaczane na prowadzenie działań edukacyjno-informacyjnych, w tym szkoleń dla administracji publicznej oraz szkoleń lokalnych, dzięki którym zostanie wzmocniony proces utylizacji wyrobów zawierających azbest z terenu nieruchomości bez korzystania z usług wyspecjalizowanych firm.
Szacuje się, że na terenie kraju nadal użytkowane jest ok. 14,5 mln ton wyrobów zawierających azbest (w latach 2003-2008 usunięto ok. 1 mln ton). Całkowity koszt realizacji POKzA w latach 2009-2032 szacowany jest na kwotę ok. 40,4 mld zł, na którą składają się środki własne właścicieli nieruchomości, środki inwestorów, środki z budżetu państwa oraz środki jednostek samorządu terytorialnego. Koszt realizacji programu usuwania azbestu oszacowano na podstawie następujących założeń:
- pozostało do utylizacji 14,5 mln ton wyrobów azbestowych, łączny koszt ich demontażu i transportu oraz unieszkodliwienia wytworzonych odpadów szacuje się na kwotę ok. 40 mld zł,
- koszt budowy 56 składowisk odpadów lub kwater przystosowanych do składowania odpadów zawierających azbest oszacowano na kwotę ok. 260 mln zł,
- pozostające w dyspozycji Ministra Gospodarki środki finansowe z budżetu państwa, przeznaczone na wspieranie: opracowania planów utylizacji azbestu, działań edukacyjno-informacyjnych oraz monitoringu POKzA określa kwota 53,2 mln zł,
- środki finansowe jednostek samorządu terytorialnego przewidywane na opracowywanie i aktualizację planów usuwania eternitu oraz działania edukacyjno-informacyjne szacuje się na kwotę ok. 40 mln zł.
Dostępne instrumenty finansowania demontażu, transportu i unieszkodliwiania usuniętych wyrobów zawierających azbest to:
- pożyczki i dotacje ze środków krajowych funduszy ochrony środowiska, których beneficjentami są jednostki samorządu terytorialnego,
- środki unijne w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 oraz Regionalnych Programów Operacyjnych, których beneficjentami mogą być m.in. jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki, podmioty świadczące usługi z zakresu zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego, jednostki organizacyjne jednostek samorządu terytorialnego posiadające osobowość prawną, spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe, gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie, młodzi rolnicy, rolnicy podejmujący działalność nierolniczą,
- kredyty komercyjne i preferencyjne (z dopłatami wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej do oprocentowania kredytu).
Utylizacja azbestu czy tylko odpowiednie zabezpieczenie?
Aby zwiększyć tempo usuwania eternitu, szczególnie z terenów wiejskich, POKzA wprowadza nowy instrument umożliwiający usuwanie wyrobów zawierających azbest z terenu własnej nieruchomości bez korzystania z usług wyspecjalizowanych firm, o ile osoby usuwające wyroby azbestowe zostaną odpowiednio przeszkolone i będą dysponować środkami technicznymi eliminującymi narażenie na kontakt z włóknami azbestu, a prace te będą wykonywać incydentalnie. W ramach prac przygotowawczych do uruchomienia tego instrumentu przygotowano wykaz niezbędnych zadań legislacyjnych oraz zaplanowano finansowanie odpowiednich szkoleń lokalnych.
W związku z rozwojem technologii unieszkodliwiania odpadów, również usuwanie azbestu może być prowadzone dzięki nowym technologiom, innym niż składowanie. Nowe regulacje prawne w tym zakresie wskażą niezbędne wymagania najlepszych dostępnych technik (BAT) oraz standardy ochrony środowiska dotyczące stopnia narażenia pracowników na działanie pyłu azbestu w środowisku pracy oraz zawartości włókien azbestu w substancjach powstających po przetwarzaniu odpadów zawierających azbest.
Doświadczenia związane z usuwaniem nawierzchni dróg oraz rur wodociągowych zawierających azbest, wskazują na niekorzystny bilans strat i korzyści, zarówno ekonomicznych, jak i ekologicznych. Proces utylizacji tych wyrobów i transportu odpadów na składowiska jest wysoce kosztochłonny i powoduje - niewystępujące wcześniej w tych miejscach - zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi oraz dla środowiska.
Za najbardziej racjonalne rozwiązanie uznać zatem należy wprowadzenie regulacji prawnej umożliwiającej pozostawianie w ziemi rur zawierających azbest i trwałe zabezpieczanie dróg zawierających azbest - pod warunkiem zewidencjonowania ich w planach miejscowych i dokumentacji nieruchomości, co umożliwi skuteczny nadzór nad procesem bezpiecznej utylizacji wyrobów azbestowych w przyszłości, gdyby właściciel terenu podjął decyzję o rozpoczęciu inwestycji naruszających status quo.
