Czym jest azbest?
Przypomnijmy, azbest to materiał nieorganiczny, ze względu na swoje unikalne właściwości, takie jak ogniotrwałość, odporność na działanie chemikaliów, termoizolacyjność, dźwiękochłonność, wytrzymałość i związaną z tym możliwość przędzenia wykorzystany był do produkcji różnorodnych wyrobów już w czasach starożytnych. Opisane jest ponad 1000 (z modyfikacjami liczba ta może sięgać 3000) różnorodnych technologii przemysłowych, w których zastosowano azbest.
Największa ilość azbestu, ponad 80%, głównie chryzotylu, zużywane było do produkcji azbestowo-cementowych wyrobów budowlanych. Najbardziej rozpowszechnione są azbestowo-cementowe płyty płaskie, faliste oraz płyty „karo” stosowane jako pokrycia dachowe i elewacyjne. Płyty płaskie wykorzystywane były również jako ściany osłonowe, działowe, osłony ścian szybów windowych, wentylacyjnych i instalacyjnych w budownictwie wielokondygnacyjnym. Rury azbestowo-cementowe stosowano w instalacjach wodociągowych, a także jako przewody kominowe i zsypowe. Potoczna nazwa handlowa płyt azbestowo-cementowych to eternit.
Utylizacja azbestu konieczna ze względu na udowodnioną rakotwórczość
Rakotwórczość azbestu została ostatecznie udokumentowana i powszechnie uznana dopiero w latach 80. ub. wieku. Szacuje się, że na świecie w ostatnich latach azbest był przyczyną ponad 100 tys. zgonów rocznie. Dlatego też współcześnie azbest uznany jest za jeden z najbardziej rozpowszechnionych czynników rakotwórczych w środowisku. W 2009 roku w 52 krajach wprowadzono ograniczony lub całkowity zakaz produkcji i importu wyrobów azbestowych. W krajach UE zakaz ten obowiązuje od 1 stycznia 2005 roku. W Polsce azbest jest substancją prawnie zaliczoną do pierwszej kategorii substancji rakotwórczych dla człowieka.
Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032 (POKzA)
Wsparcie finansowe ze środków budżetowych pozostających w gestii Ministra Gospodarki przeznaczone na realizację POKzA ukierunkowane jest głównie na wzmocnienie procesu inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest przez dofinansowanie opracowywania gminnych, powiatowych i wojewódzkich planów usuwania azbestu. Jest również przeznaczane na prowadzenie działań edukacyjno-informacyjnych, w tym szkoleń dla administracji publicznej oraz szkoleń lokalnych, dzięki którym zostanie wzmocniony proces utylizacji wyrobów zawierających azbest z terenu nieruchomości bez korzystania z usług wyspecjalizowanych firm.
Szacuje się, że na terenie kraju nadal użytkowane jest ok. 14,5 mln ton wyrobów zawierających azbest (w latach 2003-2008 usunięto ok. 1 mln ton). Całkowity koszt realizacji POKzA w latach 2009-2032 szacowany jest na kwotę ok. 40,4 mld zł, na którą składają się środki własne właścicieli nieruchomości, środki inwestorów, środki z budżetu państwa oraz środki jednostek samorządu terytorialnego. Koszt realizacji programu usuwania azbestu oszacowano na podstawie następujących założeń:
- pozostało do utylizacji 14,5 mln ton wyrobów azbestowych, łączny koszt ich demontażu i transportu oraz unieszkodliwienia wytworzonych odpadów szacuje się na kwotę ok. 40 mld zł,
- koszt budowy 56 składowisk odpadów lub kwater przystosowanych do składowania odpadów zawierających azbest oszacowano na kwotę ok. 260 mln zł,
- pozostające w dyspozycji Ministra Gospodarki środki finansowe z budżetu państwa, przeznaczone na wspieranie: opracowania planów utylizacji azbestu, działań edukacyjno-informacyjnych oraz monitoringu POKzA określa kwota 53,2 mln zł,
- środki finansowe jednostek samorządu terytorialnego przewidywane na opracowywanie i aktualizację planów usuwania eternitu oraz działania edukacyjno-informacyjne szacuje się na kwotę ok. 40 mln zł.
Dostępne instrumenty finansowania demontażu, transportu i unieszkodliwiania usuniętych wyrobów zawierających azbest to:
- pożyczki i dotacje ze środków krajowych funduszy ochrony środowiska, których beneficjentami są jednostki samorządu terytorialnego,
- środki unijne w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 oraz Regionalnych Programów Operacyjnych, których beneficjentami mogą być m.in. jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki, podmioty świadczące usługi z zakresu zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego, jednostki organizacyjne jednostek samorządu terytorialnego posiadające osobowość prawną, spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe, gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie, młodzi rolnicy, rolnicy podejmujący działalność nierolniczą,
- kredyty komercyjne i preferencyjne (z dopłatami wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej do oprocentowania kredytu).
i
Utylizacja azbestu czy tylko odpowiednie zabezpieczenie?
Aby zwiększyć tempo usuwania eternitu, szczególnie z terenów wiejskich, POKzA wprowadza nowy instrument umożliwiający usuwanie wyrobów zawierających azbest z terenu własnej nieruchomości bez korzystania z usług wyspecjalizowanych firm, o ile osoby usuwające wyroby azbestowe zostaną odpowiednio przeszkolone i będą dysponować środkami technicznymi eliminującymi narażenie na kontakt z włóknami azbestu, a prace te będą wykonywać incydentalnie. W ramach prac przygotowawczych do uruchomienia tego instrumentu przygotowano wykaz niezbędnych zadań legislacyjnych oraz zaplanowano finansowanie odpowiednich szkoleń lokalnych.
W związku z rozwojem technologii unieszkodliwiania odpadów, również usuwanie azbestu może być prowadzone dzięki nowym technologiom, innym niż składowanie. Nowe regulacje prawne w tym zakresie wskażą niezbędne wymagania najlepszych dostępnych technik (BAT) oraz standardy ochrony środowiska dotyczące stopnia narażenia pracowników na działanie pyłu azbestu w środowisku pracy oraz zawartości włókien azbestu w substancjach powstających po przetwarzaniu odpadów zawierających azbest.
Doświadczenia związane z usuwaniem nawierzchni dróg oraz rur wodociągowych zawierających azbest, wskazują na niekorzystny bilans strat i korzyści, zarówno ekonomicznych, jak i ekologicznych. Proces utylizacji tych wyrobów i transportu odpadów na składowiska jest wysoce kosztochłonny i powoduje - niewystępujące wcześniej w tych miejscach - zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi oraz dla środowiska.
Za najbardziej racjonalne rozwiązanie uznać zatem należy wprowadzenie regulacji prawnej umożliwiającej pozostawianie w ziemi rur zawierających azbest i trwałe zabezpieczanie dróg zawierających azbest - pod warunkiem zewidencjonowania ich w planach miejscowych i dokumentacji nieruchomości, co umożliwi skuteczny nadzór nad procesem bezpiecznej utylizacji wyrobów azbestowych w przyszłości, gdyby właściciel terenu podjął decyzję o rozpoczęciu inwestycji naruszających status quo.
