Ciepłownictwo stoi u progu bankructwa. Eksperci alarmują - ciepłownictwo pilnie potrzebuje strategii

Sytuacja w ciepłownictwie w Polsce jest skrajnie trudna. Brak krajowej strategii dla ciepłownictwa w zderzeniu z kryzysem paliwowym uderza w społeczeństwo. Obecnie wszystkie wysiłki wytwórców ciepła koncentrują się na przetrwaniu tej zimy. A co z kolejną? Ciepłownictwo pilnie potrzebuje strategii z prawdziwego zdarzenia. Co powinno się w niej znajdować? Jak należy ułożyć priorytety? Mówią o tym w artykule eksperci Forum Energii.

Polska nigdy nie miała krajowej strategii zarówno dla ogrzewania indywidualnego, jak i miejskich systemów ciepłowniczych. W maju b.r. Ministerstwo Klimatu przedstawiło do publicznych konsultacji propozycję dla ciepła systemowego, w dużym stopniu planującą zwiększenie wykorzystania gazu. Konsultacje się odbyły, nie wiadomo co dalej. Tymczasem sytuacja jest bardzo trudna. Wszystkie wysiłki wytwórców ciepła koncentrują się na przetrwaniu najbliższego sezonu grzewczego.

Sytuacja w ciepłownictwie obecnie

Ciepłownictwo jest sektorem zużywający 1/3 strumienia energii pierwotnej w kraju, mającym wpływ nie tylko na budżety gospodarstw domowych, ale również na bezpieczeństwo energetyczne i surowcowe kraju, klimat i stan powietrza oraz rozwój przemysłu i rynku pracy.

Ciepłownictwo systemowe odgrywa znaczącą rolę w realizacji zapotrzebowania na ciepło w Polsce, większą niż w większości innych krajów europejskich. Polskie systemy ciepłownicze posiadają największą liczbę przyłączonych gospodarstw domowych w Unii Europejskiej. Pod względem wolumenu dostarczonego ciepła do odbiorców, Polska jest trzecim w Europie i drugim w Unii Europejskiej, za Republiką Federalną Niemiec, rynkiem ciepła systemowego.

Dominującym paliwem w ciepłownictwie jest węgiel kamienny. W  2019 r. w  ciepłowniach i  elektrociepłowniach wykorzystano blisko 13,5 mln t tego paliwa. Drugim, najpopularniejszym paliwem służącym do zaopatrzenia w ciepło jest gaz ziemny, odpowiadający za ponad 9,5% produkcji ciepła w koncesjonowanym ciepłownictwie systemowym.

Obserwuje się spadek sprzedaży ciepła. Głównymi czynnikami spadku sprzedaży ciepła jest termomodernizacja oraz wyższe temperatury otoczenia podczas sezonów grzewczych. Prognozowany jest dalszy wzrost średnich temperatur, a  w  konsekwencji skracanie się sezonu grzewczego. Powyższe zjawiska, w połączeniu z wzrostem kosztów produkcji ciepła z paliw kopalnych będą negatywnie wpływały na opłacalność prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i dystrybucji ciepła w obecnej formie.

Strategia dla ciepłownictwa Ministerstwa Klimatu i Środowiska

Celem dokumentu przedstawionego do konsultacji jest wskazanie optymalnych sposób realizacji postanowień dokumentów krajowych – Polityki energetycznej Polski do 2040 r. oraz Krajowego planu na rzecz energii i klimatu na lata 2021-2030, a także aktów prawnych Unii Europejskiej, przy uwzględnieniu realizacji podwyższonego celu redukcji emisji, realizowanego przez pakiet Fit for 55.

Więcej o tym, czym jest pakiet Fit for 55 przeczytasz w artykule: Fit for 55 - co to znaczy? Jakie są założenia pakietu Fit for 55? Jakie koszty?

Strategi rządu wprowadza pojęcie „Suwerenność energetyczna”, w obliczu wojny trwającej na Ukrainie.

Strategia uwzględnia konieczność spełnienia nadrzędnego wymogu zapewnienia bezpieczeństwa technicznego i ekonomicznego dostaw ciepła dla odbiorców oraz zasadniczej roli samorządu lokalnego jako podmiotu odpowiedzialnego za organizację tych dostaw.

Strategia wskazuje na na konieczność przyspieszenia transformacji, co pozwoli na uniknięcie ekspozycji na ryzyko dalszych wzrostów kosztów ciepła z powodu rosnących cen uprawnień do emisji gazów cieplarnianych, ale także importowanych paliw kopalnych. 

Strategia zakłada 3 scenariusze:

• BAU - Business as Usual – zakładający brak planowanej transformacji ciepłownictwa, uwzględniający wyłącznie niezbędne inwestycje, modernizacje i bieżącą eksploatację w zakresie zgodnym z prognozą zapotrzebowania na ciepło.

• Scenariusz optymalnej transformacji – prowadzący do osiągnięcia celów dla ciepłownictwa ustalonych w Polityce Energetycznej Polski do 2040 r.

• Scenariusz ambitnej transformacji – prowadzący do osiągnięcia celów komunikowanych przez instytucje europejskie, czyli bardzo ambitne inwestycje w Odnawialne Źródła Energii i poruszanie się w ścieżce prowadzącej do zeroemisyjności netto w 2050 r. Scenariusz ten należy przyjąć jako realizujący politykę zgodną z założeniami propozycji pakietu „Fit for 55”.

Strategia rządu wskazuje alternatywy dla węgla:

• kogeneracja gazowa

• instalacje termicznego przekształcania odpadów wykorzystujące kogenerację,

• geotermię, zarówno klasyczną jak i płytką,

• wielkoskalowe kolektory słoneczne,

• pompy ciepła,

• jednostki kogeneracji  zasilane zdekarbonizowanymi gazami – biometanem i wodorem,

• jednostki kogeneracji i kotły opalane biomasą,

• elektryfikacja ciepłownictwa, wykorzystująca energię elektryczną z OZE.

Najważniejszymi wyzwaniami dla ciepłownictwa są: minimalizacja długoterminowego wzrostu cen ciepła w związku z rosnącymi cenami uprawnień do emisji CO₂; zwiększanie produkcji energii ze źródeł odnawialnych; dostosowywanie systemów do statusu efektywnych systemów ciepłowniczych; dostosowanie sektora do wymagań warunków technicznych dla nowych i głęboko zmodernizowanych budynków 2021; zapewnienie atrakcyjności ciepłownictwa systemowego, jako najpopularniejszego źródła ciepła w gospodarstwach domowych w Polsce.

Czego zabrakło w strategii dla ciepłownictwa?

Strategia dla tak ważnego obszaru powinna obejmować zdecydowanie większy zakres zagadnień niż zaproponowało Ministerstwo. Poniżej przedstawiamy propozycję uzupełnień:

• Strategia poprawy efektywności energetycznej

Wysoka efektywność energetyczna budynków jest kluczem do sukcesu transformacji ciepłownictwa. To nie tylko mniejsze zużycie energii na cele grzewcze, ale również możliwość wykorzystania całej gamy tanich źródeł energii pierwotnej - energii odnawialnej i odpadowej z procesów technicznych. Strategia dla ciepłownictwa powinna nie tylko uwzględniać, ale i wzmacniać cele przyjętej przez rząd Długoterminowej Strategii Renowacji Budynków. Bowiem przyspieszenie procesów termorenowacji budynków oraz budynki niemal zero energetyczne zmienią ciepłownictwo tak jak energetyka prosumencka i OZE zmieniają dzisiaj Krajowy System Elektroenergetyczny.

• Strategia dla ogrzewania indywidualnego

Ciepłownictwo systemowe, o którym mówi strategia to zaledwie wycinek rynku ciepła. Największą część zajmuje ogrzewanie indywidualne - czyli 5,6 miliona budynków zużywających rocznie 9 milionów ton węgla, 4,5 miliarda metrów sześciennych gazu, 16 milionów ton biomasy. Ciepło indywidualne jest obecnie pod ogromną presją – ze względu na rosnące ceny paliw oraz brak adekwatnych mechanizmów wspierających mniej zamożnych obywateli. Polska nie ma żadnej strategii rozwoju ogrzewnictwa – przez lata opierano się na zasadzie „jak najmniej regulacji”, najważniejszy był niski koszt. To doprowadziło do dużego zanieczyszczenia powietrza, zaniedbania efektywności energetycznej, a ostatnio dużego uzależnienia od dostaw węgla z Rosji.

W dyskusjach często pojawia się argument, że kwestie budynków indywidualnych – wymiany źródeł ciepła czy poprawy efektywności energetycznej, adresują takie programy jak Czyste powietrze, czy opublikowana w lutym 2022 Długoterminowa Strategia Renowacji Budynków. W tych dokumentach brakuje holistycznego spojrzenia na ogrzewnictwo indywidualne, bo to nie jest zresztą ich rolą. To właśnie polityka energetyczna państwa powinna określać przyszłość węgla i gazu w gospodarce.  Wiemy, że w kolejnych latach wysokie ceny tych surowców będą ograniczały możliwości ich wykorzystania. Przyszłością ogrzewania indywidualnego powinna być elektryfikacja, co pozwoli nie tylko zmniejszyć emisje, ale odejść od paliw kopalnych w ogóle w tym sektorze. Jednak tak duża zmiana wiąże się ze świadomym rozwojem KSE – zeroemisyjnej generacji i sieci – szczególnie dystrybucyjnych.

• Ambitniejsze cele strategiczne

Proponujemy pogłębioną refleksję nad celami do osiągnięcie w 2030 i 2040 roku. Powinny adresować wyzwania z jakimi mamy do czynienia, a nie promować politykę kontynuacji i odsuwania w czasie istotnych zmian.

• Dekarbonizacja całego ciepłownictwa i ogrzewnictwa najdalej do 2050

Powinien to być cel nadrzędny. Jest to fundament wszelkich przemian. Daje impuls gospodarczy, generuje nowe technologie i miejsca pracy i co najważniejsze, prowadzi do rezygnacji z tak mało pożądanych paliw kopalnych.

• 49% redukcji emisji CO2 w ciepłownictwie i ogrzewnictwo do 2030

Osiągnięcie celu wymaga zintensyfikowania wymiany starych kopciuchów na źródła bezemisyjne i termomodernizacji budynków. W cieple systemowym – trzeba zwiększyć rozwój OZE i elektryfikacji ciepła (wielkoskalowe pompy ciepła) oraz wdrożenia mechanizmów taryfowania nagradzających poprawę efektywności energetycznej. Podstawą będzie tez radykalna poprawa efektywności energetycznej w budynkach.

• 40% OZE w ciepłownictwie i ogrzewnictwie w 2030

Cel możliwy do osiągnięcia w wyniku przyspieszenia rozwoju energetyki prosumenckiej, elektryfikacji ciepła i rozwoju systemów akumulacji ciepła. W obszarze ciepła systemowego udział OZE powinien wynosić 36%, tak jak przedstawiono w scenariuszu drugim w ministerialnym projekcie strategii.

• 5% energii odpadowej w strumieniu ciepła systemowego w 2030

Energia odpadowa, np. z przemysłu, oczyszczalni ścieków, procesów chłodniczych i wentylacji powinna być coraz częściej wykorzystywana w systemach ciepłowniczych. Może być atrakcyjnym źródłem energii pierwotnej w sytuacji wysokich cen paliw kopalnych i uprawnień do emisji CO2.

• Wzrost rocznego zużycia odpadów komunalnych do produkcji ciepła o 1 mln ton do 2030

Przedstawiony w projekcie Strategii cel wzrostu zużycia odpadów nie koresponduje z narosłym od lat problemem braku sensownego wykorzystania odpadów, których nie uda się odzyskać do innych celów i jednocześnie nie powinny być składowane. Realizacja tego celu zmniejszy wykorzystanie deficytowych paliw kopalnych.

• Zaprzestanie spalania węgla w gospodarstwach domowych do 2030 r., a w ciepłownictwie systemowym do 2035

Nie tylko kwestie czystości powietrza i ochrona klimatu wymagają pilnego odejścia od spalania węgla. Konieczność rezygnacji z tego paliwa wynika również z jego deficytu na rynku polskim. Zasoby krajowego węgla są coraz trudniej dostępne. Będzie go coraz mniej. Dlatego też ciepłownictwo powinno jako pierwsze zrezygnować z tego paliwa, a pozostały strumień węgla z krajowych kopalń powinien zostać przekierowany do energetyki, która będzie go (choć w coraz mniejszym stopniu) potrzebować przez kolejne dwie dekady.

• Całkowite odejście od spalania gazu ziemnego w ciepłownictwie i ogrzewnictwie do 2040

Polityka klimatyczna UE zakłada prawie zerowe emisje CO2 od 2040 roku w sektorze energii (w tym również i ciepłownictwa). Równolegle będą zmniejszane wolumeny corocznego przydziału uprawnień do emisji CO2, aż do pełnego wyzerowania około 2042 roku. W konsekwencji spalanie paliw kopalnych będzie nieopłacalne, ze względu na obciążenie wysokim kosztem deficytowych pozwoleń. Również geopolityka nakazuje zaprzestanie spalania gazu ziemnego. To paliwo będzie zawsze obarczone ryzykiem politycznym.

• Konieczność zmiany modelu biznesowego ciepłownictwa

Dzisiejsza filozofia działania sektora polega na maksymalizacji sprzedaży. Im więcej ciepła otrzymają odbiorcy, tym większy przychód przedsiębiorstwa ciepłowniczego. Tymczasem to ciepło pochodzi głównie ze spalania węgla i gazu, których koszt dramatycznie rośnie.

Konieczne jest wdrożenie nowego modelu biznesowego, który zmienia całkowicie filozofię myślenia - skupia się na kompleksowej poprawie efektywności energetycznej. Przedsiębiorstwo ciepłownicze powinno być wynagradzane za dostarczenie odbiorcy komfortu cieplnego i innych usług energetycznych, produkowanych przy możliwie najmniejszym zużyciu surowców. Ograniczone w ten sposób koszty produkcji, przy jednocześnie stałej, uzgodnionej z odbiorcą, opłacie za dostarczone usługi, powinny stanowić podstawowe źródło zysku przedsiębiorstwa. 

• Czyste ciepło jako podstawa przemysłu

Z dobrą strategią czy bez, w najbliższej dekadzie ciepłownictwo i ogrzewnictwo w Polsce będą musiały przejść rewolucję. Skala koniecznych inwestycji jest niebagatelna – to kilkadziesiąt miliardów złotych rocznie[2]. Tworzy to niepowtarzalną okazję do tego, by czyste ciepło stało się motorem rozwoju polskiego przemysłu. Tymczasem w rządowej strategii dla ciepłownictwa nie ma śladu myślenia o sektorze w taki sposób. Nie ma w niej impulsu dla działań badawczo-rozwojowych (B+R). Nie ma podpowiedzi dla kierunków rozwoju szkolnictwa zawodowego, które powinno wykształcić w trybie pilnym specjalistów niezbędnych w procesie transformacji ciepłownictwa, które będzie wykorzystywało odmienne niż obecnie technologie grzewcze. Brak uwzględnienia tych szans w strategii to przegapienie ogromnego potencjału dla rozwoju polskiej gospodarki.

• Zdefiniowanie roli zielonych gazów w ciepłownictwie

Dostępne analizy (m.in. Forum Energii[3]) potwierdzają, że w przyszłości wolumen zielonych gazów (zielony wodór, biogaz, biometan i inne gazy syntetyczne) będzie ograniczony i nie wszystkie sektory będą mogły swobodnie korzystać z tego paliwa. Strategia powinna zatem przedstawić propozycję kierunków wykorzystania zielonych gazów w ciepłownictwie, wskazując obszary, w których to paliwo jest niezbędne oraz obszary, gdzie można wprowadzić substytucyjne technologie grzewcze.

Warto odpowiedzieć na szereg kluczowych pytań. Czy zielone gazy w ciepłownictwie nie powinny być wyłącznie paliwem zasilającym jednostki kogeneracyjne, pracujące na potrzeby bilansowania krajowego systemu elektroenergetycznego (KSE)? Czy spalanie ich w kotłach ciepłowniczych nie jest marnowaniem cennego paliwa?  Pytań na temat roli zielonych gazów jest wiele. Strategia powinna udzielić na nie odpowiedź.

• Wykorzystanie elastycznego ciepłownictwa w bilansowaniu KSE

W kraju toczy się dyskusja na temat przyszłych losów bloków 200 MWe, możliwości ich dalszej pracy i zwiększenia elastyczności operacyjnej. Należy zadać pytanie, czy setki milionów złotych na poprawę tylko i wyłącznie elastyczności pracy zdekapitalizowanych jednostek wytwórczych to właściwy kierunek działania. Czy ciepłownictwo nie powinno być dostawcą usługi elastyczności dla KSE. W takiej sytuacji elektrownie mogłyby pracować bardziej stabilnie a pojawiające nadwyżki energii bilansowane przez ciepłownictwo wyposażone wielkoskalowe pompy ciepła, kotły elektrodowe i akumulatory ciepła? Na chwilowe braki energii w KSE ciepłownictwo też mogłoby zareagować oferując usługę DSR (redukcji zużycia energii) lub dodatkową energię z jednostek kogeneracyjnych. Warto pogłębić analizę, gdzie lepiej skierować środki finansowe, czy na lifting starych bloków 200 MWe, czy transformację ciepłownictwa.

Liczymy na to, że Ministerstwo Klimatu i Środowiska wykorzysta czerwcowy proces konsultacji publicznych i uwagi zgłoszone przez liczne organizacje, do poprawy tego ważnego dokumentu. Sektor ciepłownictwa ma zbyt duże znaczenie dla kraju – społeczeństwa i gospodarki, by jego przyszłość pozostawić niekontrolowanym siłom rynkowym. Wymagany jest kompleksowy ogląd i ambitne cele, zwiększające odporność sektora na niekorzystne zjawiska w makrootoczeniu gospodarczym.