Pałac Saski w Warszawie – lokalizacja, historia, odbudowa. Czemu go zniszczono i kiedy powróci na mapę stolicy?
Pałac Saski w Warszawie, zniszczony przez Niemców po powstaniu warszawskim, zostanie odbudowany. Od 2022 r. trwają przygotowania do odtworzenia ciekawego budynku na pl. Piłsudskiego, po którym został jedynie Grób Nieznanego Żołnierza. Kiedy powstał Pałac Saski, jaką ma historię i co znajdzie się w nim po odbudowie?
Spis treści
- Pałac Saski w Warszawie – co to za gmach i gdzie stał przed wojną?
- Co zostało po Pałacu Saskim?
- Co znajdowało się w Pałacu Saskim?
- Skąd nazwa Pałac Saski?
- Kto wybudował Pałac Saski w Warszawie?
- Pałac Saski – historia. Do kogo należał Pałac Saski?
- Dlaczego Niemcy zniszczyli Pałac Saski?
- Jak wyglądał Pałac Saski przed wojną?
- Pałac Saski – odbudowa. Kiedy powstanie Pałac Saski?
- Pałac Saski – wizualizacja
- Spółka Pałac Saski. Kim jest prezes spółki Pałac Saski?
- Zbiórka na Pałac Saski – na czym polegała?
Pałac Saski w Warszawie – co to za gmach i gdzie stał przed wojną?
Pałac Saski to nieistniejący klasycystyczny budynek, który przed drugą wojną światową stał na placu marsz. Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Od XVIII w. pełnił on liczne istotne funkcje publiczne, m.in. rezydencji królewskiej, siedziby sztabu wojskowego oraz siedziby Biura Szyfrów. Od 2022 r. trwają przygotowania do odbudowy gmachu, także na placu Piłsudskiego, która ma zakończyć się w 2030 r.
Co zostało po Pałacu Saskim?
Dziś jedyną widoczną pozostałością po Pałacu Saskim jest Grób Nieznanego Żołnierza, nad którym zachował się fragment oryginalnej kolumnady pałacu. Grób został odsłonięty w tym miejscu po pierwszej wojnie światowej, a dokładniej 2 listopada 1925 r. w celu upamiętnienia bezimiennych ofiar konfliktów zbrojnych. Rolę tę pełni do dziś. Pod placem marsz. Józefa Piłsudskiego zachowały się także piwnice Pałacu Saskiego.
Nadal istnieje także założony w 1724 r. Ogród Saski, który znajdował się obok pałacu. Uległ on częściowemu zniszczeniu w trakcie drugiej wojny światowej, jednak później został odtworzony, choć na nieco mniejszym obszarze niż oryginalny ogród.
- Zobacz galerię: Ogród Saski zaprasza do spacerów. Zobacz jeden z najpiękniejszych parków w Warszawie
Autor: Szymon Starnawski/Grupa Murator
Ogród Saski można znaleźć niedaleko placu marsz. Józefa Piłsudskiego. Można też dotrzeć do niego od strony skrzyżowania ulic Marszałkowskiej i Królewskiej. W pobliżu znajdują się liczne przystanki tramwajowe (m.in. Królewska) i autobusowe (m.in. Królewska, Zachęta, Pl. Piłsudskiego).
Co znajdowało się w Pałacu Saskim?
Pałac Saski w różnych momentach swojego istnienia pełnił (w całości lub częściowo) funkcję m.in.:
- rezydencji króla Augusta II Mocnego, a później Augusta III Sasa,
- obiektu mieszkalnego dla najemców (żyli tu m.in. Fryderyk Chopin wraz z rodzicami i rodzeństwem),
- siedziby Liceum Warszawskiego,
- prywatnej kamienicy,
- siedziby rosyjskiego Dowództwa III Warszawskiego Okręgu Wojskowego,
- siedziby Sztabu Generalnego Wojska Polskiego,
- siedziby Biura Szyfrów,
- siedziby Wehrmachtu.
W przyszłości, po odbudowie, gmach ma pełnić funkcje publiczne, będąc siedzibą rozmaitych instytucji kulturalnych.
Skąd nazwa Pałac Saski?
Nazwa Pałacu Saskiego pochodzi od króla Augusta III Sasa, który był w XVIII w. właścicielem gmachu i dokończył jego przebudowę rozpoczętą przez swojego ojca.
Warto dodać, że w mediach można czasem trafić także na inne nazwy tego budynku. Przykładowo w XIX w. przez pewien czas gmach nazywano pałacem, domem lub kamienicą Skwarcowa (od nazwiska ówczesnego właściciela), zaś w XX-leciu międzywojennym budowlę na ogół opisywano w prasie jako „Gmach Sztabu Głównego”. Oryginalna nazwa nigdy nie wyszła jednak na dobre z użycia, zaś po drugiej wojnie światowej zaczęła być znów powszechnie używana.
Kto wybudował Pałac Saski w Warszawie?
Odpowiedź na to pytanie jest nieco złożona. Pierwszy, barokowy jeszcze pałac powstał w tej lokalizacji po 1661 r. z inicjatywy Jana Andrzeja Morsztyna, który przebudował stojący tam wcześniej dwór szlachecki Tobiasza Morsztyna. Barokowy pałac przeszedł w ręce królewskie w 1713 r., a w latach 1713–1724 przeszedł znaczącą przebudowę zakończoną przez Augusta III Sasa i to właśnie o tej wersji budynku zaczęto mówić „Pałac Saski”.
Z kolei w latach 1839–1842 cały obiekt przebudowano (na zlecenie kupca Iwana Skwarcowa) w stylu klasycystycznym i to właśnie w tej odsłonie pamiętamy go dziś. To właśnie ta, klasycystyczna wersja pałacu ma też zostać odbudowana.
Pałac Saski – historia. Do kogo należał Pałac Saski?
Początków Pałacu Saskiego należy szukać w XVII w. W ówczesnej Warszawie w miejscu późniejszego Pałacu stał dwór szlachecki Tobiasza Morsztyna – łowczego wielkiego koronnego i dyplomaty. Rodzinny dwór przeszedł następnie w ręce jego brata i spadkobiercy, Jana Andrzeja Morsztyna, który zasłynął jako polityk i ceniony barokowy poeta. Zarządził on przebudowę gmachu, który stał się barokowym pałacem z czterema wieżami.
Budynek ten wpadł w oko królowi Augustowi II Mocnemu, który nabył go w 1713 r. Od tej daty rozpoczęła się kolejna przebudowa obiektu, który miał stać się istotnym elementem ówczesnego założenia urbanistycznego stolicy – tzw. Osi Saskiej. Wieloetapowa i kosztowna przebudowa została dokończona dopiero przez następcę króla, Augusta III Sasa w 1742 r.
Po śmierci króla w 1763 r. Pałac Saski przestał pełnić funkcję królewskiej rezydencji i stracił na znaczeniu. Poszczególne jego pomieszczenia wynajmowano w późniejszych latach m.in. na biura i mieszkania (żył tu m.in. młody Fryderyk Chopin), a w latach 1804–1831 działało tu cenione Liceum Warszawskie.
Po powstaniu listopadowym Pałac Saski przeszedł w ręce rosyjskiego kupca Iwana Skwarcowa. Z jego inicjatywy w latach 1839–1842 budynek przebudowano na klasycystyczny w formie, m.in. wprowadzając charakterystyczną kolumnadę oraz rozbierając skrzydła boczne. Następnie w 1864 r. budynek został zakupiony przez armię Imperium Rosyjskiego, stając się siedzibą Dowództwa III Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Rolę tę utracił dopiero w 1915 r. w związku z wydarzeniami pierwszej wojny światowej.
Po 1918 r. Pałac Saski wrócił w ręce polskie i stał się siedzibą Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Mieściło się tu także (w latach 1930–1937) słynne Biuro Szyfrów, które jako pierwsze zdołało złamać kod niemieckiej maszyny szyfrującej znanej jako Enigma. W 1939 r., po zajęciu Warszawy przez wojska niemieckie, Pałac został przejęty przez Wehrmacht. Ostatecznie, w 1944 r., gmach został zniszczony przez Niemców w ramach zemsty za powstanie warszawskie.
W czasach PRL-u pojawiały się pomysły odbudowy Pałacu Saskiego, jednak nigdy nie zostały one zrealizowane. Do pomysłu powrócono po 1989 r., jednak dopiero w 2018 r. rząd oficjalnie ogłosił, że odbudowa nastąpi. Pierwsze prace ruszyły 18 sierpnia 2022 r.
Dlaczego Niemcy zniszczyli Pałac Saski?
Zniszczenie Pałacu Saskiego przez hitlerowców w 1944 r. było akcją odwetową mającą ukarać Polaków za powstanie warszawskie. Akt ten stanowił część szerszego planu niszczenia lewobrzeżnej Warszawy, realizowanego od października 1944 r. do stycznia 1945 r. W ramach tych działań zrównano z ziemią lub spalono ok. 30% zabudowy, w tym m.in. niemal całą dawną dzielnicę żydowską Muranów. Ustny rozkaz wydał sam Adolf Hitler.
Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy – zarządził Hitler w 1944 r. na wieść o wybuchu powstania warszawskiego.
Przygotowanie Pałacu Saskiego do wysadzenia zajęło dwa tygodnie i rozpoczęło się w grudniu 1944 r. Niemcy ograbili gmach i wywiercili w nim setki otworów, w których zamontowano materiały wybuchowe. Samo wysadzenie przeprowadzono w kilku etapach między 27 a 29 grudnia 1944 r. Z niejasnych powodów ocalał jednak Grób Nieznanego Żołnierza, choć i ten obiekt był przygotowany do wysadzenia.
Jak wyglądał Pałac Saski przed wojną?
Przed drugą wojną światową Pałac Saski był budynkiem w stylu klasycystycznym. Składał się on z dwóch bocznych skrzydeł połączonych charakterystyczną kolumnadą. Ażurowy charakter kolumnady pozwalał na swobodne przechodzenie z placu do Ogrodu Saskiego. Każde ze skrzydeł miało 3 kondygnacje nadziemne.
Pałac Saski – odbudowa. Kiedy powstanie Pałac Saski?
W 2018 r. rząd ogłosił zamiar odbudowy Pałacu Saskiego oraz innych zniszczonych obiektów w okolicy – Pałacu Brühla oraz trzech kamienic przy ul. Królewskiej. 18 sierpnia 2022 r. rozpoczęły się pierwsze prace przygotowawcze na placu marsz. Józefa Piłsudskiego w Warszawie, a 12 października 2023 rozstrzygnięto konkurs na koncepcję architektoniczną odbudowy (wygrała pracownia WXCA). Roboty budowlane powinny rozpocząć się w 2026 r., a odbudowa Pałacu Saskiego ma się zakończyć w 2030 r.
– Wiemy, że te trzy duże nieruchomości, czyli Pałac Saski, Pałac Brühla i kamienice od strony ul. Królewskiej będą zajmowane przez Senat RP, Urząd Wojewódzki, a także pięć instytucji kultury nadzorowanych przez MKiDN: Muzeum Narodowe w Warszawie, Instytut Fryderyka Chopina, Muzeum Historii Polski, Zachętę oraz Biuro „Niepodległa” – wyjaśnia wicepremier prof. Piotr Gliński.
Aktualnie trwają prace archeologiczne w miejscu zachowanych piwnic zburzonych budynków i inne prace przygotowawcze oraz projektowanie. Więcej na ten temat piszemy w artykule o odbudowie Pałacu Saskiego.
Pałac Saski – wizualizacja
Pałac Saski ma być odbudowany w formie z dnia 31 sierpnia 1939 r. Dotyczy to jednak tylko wyglądu zewnętrznego, gdyż wnętrza będą musiały zostać przystosowane do nowych funkcji oraz współczesnych wymogów (m.in. przeciwpożarowych czy dotyczących dostępności). Poniżej można zobaczyć wizualizację Pałacu Saskiego oraz innych zburzonych obiektów po odbudowie.
- Zobacz galerię: Wizualizacje Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla i kamienic przy ul. Królewskiej po odbudowie
Autor: WXCA
Zachodnia pierzeja pl. Piłsudskiego, widok na Pałac Saski
Spółka Pałac Saski. Kim jest prezes spółki Pałac Saski?
Spółka celowa Pałac Saski sp. z o.o. to podmiot odpowiedzialny za odbudowę gmachu. Została ona powołana 1 grudnia 2021 r.
Przedmiotem działalności Spółki Celowej jest przygotowanie i realizacja inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie, w tym wykonywanie zadań inwestora w rozumieniu przepisów Prawa budowlanego – podaje strona inwestycji.
Prezesem spółki Pałac Saski sp. z o.o. jest Jan Zajączkowski. Jest on absolwentem Uniwersytetu Jagiellońskiego, podyplomowych studiów managerskich oraz podyplomowych studiów administracji europejskiej. Jego doświadczenie zawodowe to:
- 2005–2016: prezes Ekopark S.A.,
- od 2018: kierownicze stanowiska w Spółkach Polnord S.A. oraz Fundusz Górnośląski S.A.
Funkcję prezesa spółki Pałac Saski sp. z o.o. Jan Zajączkowski pełni od stycznia 2024 r. Poprzednim prezesem był Jan Edmund Kowalski.
Zbiórka na Pałac Saski – na czym polegała?
Tzw. zbiórka na Pałac Saski polegała na możliwości przekazania darowizny na odbudowę gmachu. Rozliczający się na zasadach ogólnych podatnicy mogli przekazać określoną kwotę na poczet odbudowy Pałacu Saskiego, korzystając ze specjalnej rubryki w formularzu PIT za 2021 r. Opcja ta okazała się jednak mało popularna, gdyż – jak dowiedziała się Wirtualna Polska – z możliwości tej skorzystało jedynie 95 osób w skali całego kraju, przekazując łącznie na odbudowę kwotę 150 tys. zł.
Autor: Szymon Starnawski/Grupa Murator
W podziemiach Pałacu znaleziono już ponad 46 tys. przedmiotów historycznych. Część z nich to pamiątki z okresu drugiej wojny światowej, m.in. łuski po niemieckich pociskach karabinowych.
