Co zrobić z ruinami zamków? Byliśmy na konferencji „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski”
Autor: Szymon Starnawski/Grupa Murator
Konferencja „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski” w Warszawie, 7–8 listopada 2023 r.
W ostatnich dekadach mamy w Polsce do czynienia z istną falą odbudów zamków. Nie ustaje też ożywiona dyskusja na temat zasadności i metod odbudowy. Trudno zatem o lepszy moment na zorganizowaną pod patronatem Muratora Plus konferencję „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski”, która odbyła się w Warszawie w dniach 7–8 listopada 2023 r.
Spis treści
- Odbudowywać zamki czy doceniać wartość ruin?
- Temat odbudowy zamków budzi emocje od stuleci
- O odbudowie szeroko, ale konkretnie
- Odbudować, zmienić, zachować? Najpierw zapytać o wartość zabytku
Odbudowywać zamki czy doceniać wartość ruin?
Co począć z ruinami zamków, których mamy w Polsce setki? To ważne pytanie stało się punktem wyjścia do rozważań dla licznych ekspertów z Polski i zagranicy, którzy w dniach 7–8 listopada 2023 r. wzięli udział w zorganizowanej przez Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków (i pod patronatem Muratora Plus) specjalistycznej konferencji „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski”. Nie chodziło jednak tylko o pogłębienie wiedzy czy o wymianę poglądów w ramach akademickiej dyskusji. Konferencji NIKZ przyświecał także bardzo praktyczny cel: sformułować rekomendacje dotyczące odbudowy ruin zamkowych dla Generalnego Konserwatora Zabytków i w ten sposób przyczynić się do lepszej ochrony takich obiektów w Polsce.
– Ja przyszedłem się tutaj uczyć, dowiedzieć, jakie będą wasze rekomendacje (...). Temat jest ważny, jak wiadomo, w domenie publicznej często też dyskutowany. Bywały różne pomysły w domenie publicznej rzucane, odbudowy na przykład zamków kazimierzowskich (…) i wiem, że to wzbudzało duże kontrowersje, więc jest o czym mówić – powiedział obecny na konferencji minister dr Jarosław Sellin, sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Generalny Konserwator Zabytków.
Temat faktycznie jest bardzo aktualny, gdyż ostatnie dekady obfitowały zarówno w przykłady odbudowy zamków z ruin, jak i kontrowersje z tym związane. Najczęściej wątpliwości budzą odbudowy zbyt swobodne, luźno tylko oparte na materiale źródłowym lub wręcz stanowiące współczesną fantazję na temat obiektu, którego pierwotnego wyglądu nie znamy.
Nawet jednak w przypadku udanych rekonstrukcji nieraz pojawia się pytanie, czy faktycznie odbudowa była konieczna. Dziś często zapomina się bowiem o wartości samych historycznych ruin – zarówno jako materialnego dziedzictwa przeszłości, jak i istniejącego od stuleci elementu krajobrazu. I to właśnie chęć dowartościowania ruin, pokazania ich roli i potencjału stanowiła jeden z najważniejszych wątków konferencji NIKZ.
– Myślę, że jedną z ważnych kwestii, które powinniśmy tutaj rozdzielić jest zagospodarowanie czy ochrona zamków i ruin zamków – ponieważ, jak państwo zapewne wiedzą, trwała ruina zamku jest traktowana jako pewien również element zasobu zabytkowego i tutaj naruszenie tego stanu powoduje oczywiście utratę wartości trwałej ruiny – podkreśliła na początku konferencji Katarzyna Pałubska, dyrektor Departamentu Ochrony Zabytków w MKiDN.
Autor: Szymon Starnawski/Grupa Murator
Konferencja „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski” w Warszawie, 7–8 listopada 2023 r.
Temat odbudowy zamków budzi emocje od stuleci
Kontrowersje związane z odbudową zamków to temat aktualny, ale bynajmniej nie nowy. Jak bowiem pokazano podczas konferencji, zagadnienie to budzi emocje i prowokuje do dyskusji (a nawet kłótni) od samych początków nowożytności, kiedy w ogóle zaczęto myśleć o ochronie zabytków. Na przestrzeni lat ścierały się bowiem ze sobą – i nadal ścierają – bardzo różne pomysły na to, jak właściwie chronić czy rekonstruować pamiątki przeszłości.
Znanym historycznym przykładem takiego ścierania się są choćby zażarte debaty z początków XX w. na temat tego, w jakiej formie restaurować zamek na Wawelu. Przykłady zarówno z Polski, jak i z zagranicy można jednak mnożyć. Wiele z tych historycznych odbudów szczegółowo omówiono podczas konferencji NIKZ – można było zarówno obejrzeć efekty kolejnych przebudów czy rekonstrukcji, jak i uzyskać wgląd w idee, jakie stały za konkretnymi decyzjami konserwatorskimi.
– Przez Polskę przelewa się kolejna fala odbudowy. Odbudowy przede wszystkim zamków, w mniejszym stopniu pałaców, a w jeszcze mniejszym kościołów i całych zespołów zabytkowych. Myślę, że warto w tym kontekście spojrzeć na historię odbudowy zabytków – nie tylko w Polsce, ale i w naszym regionie – mówiła na otwarciu konferencji dr hab. Anna Czyż, Prezes Stowarzyszenia Historyków Sztuki.
Obecni na konferencji eksperci nie ograniczyli się jednak wyłącznie do zagadnienia zmieniającej się doktryny konserwatorskiej. Ważny wątek prelekcji i dyskusji stanowiły inne czynniki wpływające na to, w jakiej formie odbudowany zostaje (lub nie) dany zamek. Jak bowiem pokazano na licznych przykładach, poza doktryną konserwatorską ogromną rolę odgrywają też m.in.:
- społeczne oczekiwania,
- uwarunkowania polityczne,
- kwestie finansowe,
- poglądy i pomysły konkretnych osób zaangażowanych w odbudowę.
Omawiając dawne i współczesne przykłady odbudowy zamków, prelegenci pokazali, jak w sferze tej nieustannie trwa poszukiwanie kompromisu między sprzecznymi interesami. Jednym z ciekawszych wątków konferencji było to, jak nieraz dochodzi do głosu napięcie między konserwatorską chęcią zachowania cennych ruin a społecznym pragnieniem, by odbudowane zamki świadczyły o dawnej potędze narodu. Nie zabrakło też spojrzenia na kwestię turystyki i tego, jak chęć zysku nieraz prowadzi do kontrowersyjnych odbudów.
O odbudowie szeroko, ale konkretnie
Do tematu odbudowy zamków organizatorzy tej eksperckiej, niezwykle profesjonalnie zorganizowanej konferencji podeszli szeroko, a jednocześnie w sposób konkretny i uporządkowany. Wystąpienia panelistów w pierwszej kolejności zarysowały tło historyczne – przede wszystkim to, jak na przestrzeni wieków zmieniało się w Polsce podejście do ochrony historycznego dziedzictwa. Następnie zagraniczni goście konferencji opowiedzieli, jak poglądy te ewoluowały w ich krajach (m.in. Słowacja, Czechy, Niemcy, Litwa, Białoruś, Ukraina).
W drugim dniu konferencji skupiono się na zagadnieniach problemowych. Dużo uwagi poświęcono historycznym ruinom. Eksperci pokazali, jak niekonsekwentnie podchodzi się dziś do tych obiektów oraz wyjaśnili, jak ważna – a niedoceniana – jest rola ruiny jako składnika krajobrazu. Wskazali też, jak groźne skutki dla zachowanych obiektów może mieć dzisiejsze – zbyt swobodne – podejście do nauczania historii architektury.
Nie mogło też oczywiście zabraknąć tematu tego, czy i jak odbudowywać. Na konferencji z jednej strony pokazano, że odbudowa wcale nie jest konieczna, by ruiny zamku pełniły rolę atrakcji turystycznej. Z drugiej strony opowiedziano o zagrożeniach związanych z odbudową w sytuacji, gdy o pierwotnym wyglądzie obiektu wiadomo niewiele. Duży nacisk eksperci położyli na to, by jak najdokładniej badać zamkowe ruiny i ich otoczenie przed przystąpieniem do konserwacji czy odbudowy. Zaprezentowano też na przykładach, jak duży wpływ na przyszły kształt obiektu ma etap badań i prac przedprojektowych. Znalazło się miejsce także na spojrzenie w przyszłość i nowe możliwości, jakie w zakresie konserwacji zabytków daje rozwój technologii.
Odbudować, zmienić, zachować? Najpierw zapytać o wartość zabytku
Jeśli spróbować ująć skrótowo myśl przewodnią konferencji „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski”, to brzmiałaby ona następująco: przed podjęciem decyzji o przyszłości danego zabytku trzeba określić, na czym polega jego wartość. Od tego zależy bowiem, jakie działania należy podjąć, by wartość tę ochronić i wyeksponować. Tymczasem owo kluczowe pytanie wciąż zadawane jest dziś zbyt rzadko.
– Nie ma świadomości wartości tych prawie 80 tysięcy zabytków. Co jest wartościowe w tym konkretnym obiekcie? (…) Na czym polega wartość, konkretna wartość konkretnego obiektu? Czy to jest bryła, czy to jest lokalizacja, czy to jest otoczenie. Nie definiowano tego i na tym polega tragedia (…). Te ruiny mają różne wartości. Jedne są dla nas wartością sentymentalną, inne historyczną, inne związane są z osobami, z wydarzeniami i tak dalej – mówił w trakcie dyskusji na zakończenie pierwszego dnia konferencji Jerzy Szałygin z Narodowego Instytutu Konserwacji Zabytków.
Słuchając wystąpień i dyskusji podczas konferencji NIKZ, można było dojść do wniosku, że we współczesnych debatach na temat odbudowy zamków często nie potrafimy wyjść poza dwie skrajności: konserwacja stanu zastanego albo pełna odbudowa. Tymczasem konserwator zabytków ma do dyspozycji całe spektrum stopni, podejść i metod opieki nad obiektem. Można przecież choćby np. połączyć zachowane elementy z nową konstrukcją, odbudować zamek jedynie w części albo zasygnalizować obecność nieistniejących już struktur za pomocą land artu. Wybór konkretnego rozwiązania nie może być jednak arbitralny, tylko musi wynikać ze wspomnianej już pogłębionej refleksji nad tym, co w obiekcie jest szczególnie wartościowe. To ona powinna bowiem determinować przyszłość zabytku i jego rolę.
Z tak sformułowanym wnioskiem trudno się nie zgodzić, nie powinien to być jednak koniec dyskusji, a dopiero jej początek. Taka jest zresztą intencja – listopadowa konferencja NIKZ nie będzie ostatnią w tym temacie. Jako redakcja Muratora Plus czekamy na kolejne z dużym zainteresowaniem.
– Ta konferencja wpisuje się w nurt dyskusji, jaką rozpoczynamy przed III Kongresem Konserwatorów Polskich, który odbędzie się w roku 2025. (…) Cały 2024 rok poświęcimy na obszerne dyskusje w eksperckich panelach dyskusyjnych – zapowiedział w trakcie otwarcia konferencji mgr Jacek Rulewicz, Prezes Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków.
