Co zrobić z ruinami zamków? Byliśmy na konferencji „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski”

2023-11-09 16:20

W ostatnich dekadach mamy w Polsce do czynienia z istną falą odbudów zamków. Nie ustaje też ożywiona dyskusja na temat zasadności i metod odbudowy. Trudno zatem o lepszy moment na zorganizowaną pod patronatem Muratora Plus konferencję „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski”, która odbyła się w Warszawie w dniach 7–8 listopada 2023 r.

Spis treści

  1. Odbudowywać zamki czy doceniać wartość ruin?
  2. Temat odbudowy zamków budzi emocje od stuleci
  3. O odbudowie szeroko, ale konkretnie
  4. Odbudować, zmienić, zachować? Najpierw zapytać o wartość zabytku

Odbudowywać zamki czy doceniać wartość ruin?

Co począć z ruinami zamków, których mamy w Polsce setki? To ważne pytanie stało się punktem wyjścia do rozważań dla licznych ekspertów z Polski i zagranicy, którzy w dniach 7–8 listopada 2023 r. wzięli udział w zorganizowanej przez Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków (i pod patronatem Muratora Plus) specjalistycznej konferencji „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski”. Nie chodziło jednak tylko o pogłębienie wiedzy czy o wymianę poglądów w ramach akademickiej dyskusji. Konferencji NIKZ przyświecał także bardzo praktyczny cel: sformułować rekomendacje dotyczące odbudowy ruin zamkowych dla Generalnego Konserwatora Zabytków i w ten sposób przyczynić się do lepszej ochrony takich obiektów w Polsce.

– Ja przyszedłem się tutaj uczyć, dowiedzieć, jakie będą wasze rekomendacje (...). Temat jest ważny, jak wiadomo, w domenie publicznej często też dyskutowany. Bywały różne pomysły w domenie publicznej rzucane, odbudowy na przykład zamków kazimierzowskich (…) i wiem, że to wzbudzało duże kontrowersje, więc jest o czym mówić – powiedział obecny na konferencji minister dr Jarosław Sellin, sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Generalny Konserwator Zabytków.

Temat faktycznie jest bardzo aktualny, gdyż ostatnie dekady obfitowały zarówno w przykłady odbudowy zamków z ruin, jak i kontrowersje z tym związane. Najczęściej wątpliwości budzą odbudowy zbyt swobodne, luźno tylko oparte na materiale źródłowym lub wręcz stanowiące współczesną fantazję na temat obiektu, którego pierwotnego wyglądu nie znamy.

Nawet jednak w przypadku udanych rekonstrukcji nieraz pojawia się pytanie, czy faktycznie odbudowa była konieczna. Dziś często zapomina się bowiem o wartości samych historycznych ruin – zarówno jako materialnego dziedzictwa przeszłości, jak i istniejącego od stuleci elementu krajobrazu. I to właśnie chęć dowartościowania ruin, pokazania ich roli i potencjału stanowiła jeden z najważniejszych wątków konferencji NIKZ.

– Myślę, że jedną z ważnych kwestii, które powinniśmy tutaj rozdzielić jest zagospodarowanie czy ochrona zamków i ruin zamków – ponieważ, jak państwo zapewne wiedzą, trwała ruina zamku jest traktowana jako pewien również element zasobu zabytkowego i tutaj naruszenie tego stanu powoduje oczywiście utratę wartości trwałej ruiny – podkreśliła na początku konferencji Katarzyna Pałubska, dyrektor Departamentu Ochrony Zabytków w MKiDN.

Temat odbudowy zamków budzi emocje od stuleci

Kontrowersje związane z odbudową zamków to temat aktualny, ale bynajmniej nie nowy. Jak bowiem pokazano podczas konferencji, zagadnienie to budzi emocje i prowokuje do dyskusji (a nawet kłótni) od samych początków nowożytności, kiedy w ogóle zaczęto myśleć o ochronie zabytków. Na przestrzeni lat ścierały się bowiem ze sobą – i nadal ścierają – bardzo różne pomysły na to, jak właściwie chronić czy rekonstruować pamiątki przeszłości.

Znanym historycznym przykładem takiego ścierania się są choćby zażarte debaty z początków XX w. na temat tego, w jakiej formie restaurować zamek na Wawelu. Przykłady zarówno z Polski, jak i z zagranicy można jednak mnożyć. Wiele z tych historycznych odbudów szczegółowo omówiono podczas konferencji NIKZ – można było zarówno obejrzeć efekty kolejnych przebudów czy rekonstrukcji, jak i uzyskać wgląd w idee, jakie stały za konkretnymi decyzjami konserwatorskimi.

– Przez Polskę przelewa się kolejna fala odbudowy. Odbudowy przede wszystkim zamków, w mniejszym stopniu pałaców, a w jeszcze mniejszym kościołów i całych zespołów zabytkowych. Myślę, że warto w tym kontekście spojrzeć na historię odbudowy zabytków – nie tylko w Polsce, ale i w naszym regionie – mówiła na otwarciu konferencji dr hab. Anna Czyż, Prezes Stowarzyszenia Historyków Sztuki.

Obecni na konferencji eksperci nie ograniczyli się jednak wyłącznie do zagadnienia zmieniającej się doktryny konserwatorskiej. Ważny wątek prelekcji i dyskusji stanowiły inne czynniki wpływające na to, w jakiej formie odbudowany zostaje (lub nie) dany zamek. Jak bowiem pokazano na licznych przykładach, poza doktryną konserwatorską ogromną rolę odgrywają też m.in.:

  • społeczne oczekiwania,
  • uwarunkowania polityczne,
  • kwestie finansowe,
  • poglądy i pomysły konkretnych osób zaangażowanych w odbudowę.

Omawiając dawne i współczesne przykłady odbudowy zamków, prelegenci pokazali, jak w sferze tej nieustannie trwa poszukiwanie kompromisu między sprzecznymi interesami. Jednym z ciekawszych wątków konferencji było to, jak nieraz dochodzi do głosu napięcie między konserwatorską chęcią zachowania cennych ruin a społecznym pragnieniem, by odbudowane zamki świadczyły o dawnej potędze narodu. Nie zabrakło też spojrzenia na kwestię turystyki i tego, jak chęć zysku nieraz prowadzi do kontrowersyjnych odbudów.

O odbudowie szeroko, ale konkretnie

Do tematu odbudowy zamków organizatorzy tej eksperckiej, niezwykle profesjonalnie zorganizowanej konferencji podeszli szeroko, a jednocześnie w sposób konkretny i uporządkowany. Wystąpienia panelistów w pierwszej kolejności zarysowały tło historyczne – przede wszystkim to, jak na przestrzeni wieków zmieniało się w Polsce podejście do ochrony historycznego dziedzictwa. Następnie zagraniczni goście konferencji opowiedzieli, jak poglądy te ewoluowały w ich krajach (m.in. Słowacja, Czechy, Niemcy, Litwa, Białoruś, Ukraina).

W drugim dniu konferencji skupiono się na zagadnieniach problemowych. Dużo uwagi poświęcono historycznym ruinom. Eksperci pokazali, jak niekonsekwentnie podchodzi się dziś do tych obiektów oraz wyjaśnili, jak ważna – a niedoceniana – jest rola ruiny jako składnika krajobrazu. Wskazali też, jak groźne skutki dla zachowanych obiektów może mieć dzisiejsze – zbyt swobodne – podejście do nauczania historii architektury.

Nie mogło też oczywiście zabraknąć tematu tego, czy i jak odbudowywać. Na konferencji z jednej strony pokazano, że odbudowa wcale nie jest konieczna, by ruiny zamku pełniły rolę atrakcji turystycznej. Z drugiej strony opowiedziano o zagrożeniach związanych z odbudową w sytuacji, gdy o pierwotnym wyglądzie obiektu wiadomo niewiele. Duży nacisk eksperci położyli na to, by jak najdokładniej badać zamkowe ruiny i ich otoczenie przed przystąpieniem do konserwacji czy odbudowy. Zaprezentowano też na przykładach, jak duży wpływ na przyszły kształt obiektu ma etap badań i prac przedprojektowych. Znalazło się miejsce także na spojrzenie w przyszłość i nowe możliwości, jakie w zakresie konserwacji zabytków daje rozwój technologii.

Odbudować, zmienić, zachować? Najpierw zapytać o wartość zabytku

Jeśli spróbować ująć skrótowo myśl przewodnią konferencji „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski”, to brzmiałaby ona następująco: przed podjęciem decyzji o przyszłości danego zabytku trzeba określić, na czym polega jego wartość. Od tego zależy bowiem, jakie działania należy podjąć, by wartość tę ochronić i wyeksponować. Tymczasem owo kluczowe pytanie wciąż zadawane jest dziś zbyt rzadko.

– Nie ma świadomości wartości tych prawie 80 tysięcy zabytków. Co jest wartościowe w tym konkretnym obiekcie? (…) Na czym polega wartość, konkretna wartość konkretnego obiektu? Czy to jest bryła, czy to jest lokalizacja, czy to jest otoczenie. Nie definiowano tego i na tym polega tragedia (…). Te ruiny mają różne wartości. Jedne są dla nas wartością sentymentalną, inne historyczną, inne związane są z osobami, z wydarzeniami i tak dalej – mówił w trakcie dyskusji na zakończenie pierwszego dnia konferencji Jerzy Szałygin z Narodowego Instytutu Konserwacji Zabytków.

Słuchając wystąpień i dyskusji podczas konferencji NIKZ, można było dojść do wniosku, że we współczesnych debatach na temat odbudowy zamków często nie potrafimy wyjść poza dwie skrajności: konserwacja stanu zastanego albo pełna odbudowa. Tymczasem konserwator zabytków ma do dyspozycji całe spektrum stopni, podejść i metod opieki nad obiektem. Można przecież choćby np. połączyć zachowane elementy z nową konstrukcją, odbudować zamek jedynie w części albo zasygnalizować obecność nieistniejących już struktur za pomocą land artu. Wybór konkretnego rozwiązania nie może być jednak arbitralny, tylko musi wynikać ze wspomnianej już pogłębionej refleksji nad tym, co w obiekcie jest szczególnie wartościowe. To ona powinna bowiem determinować przyszłość zabytku i jego rolę.

Z tak sformułowanym wnioskiem trudno się nie zgodzić, nie powinien to być jednak koniec dyskusji, a dopiero jej początek. Taka jest zresztą intencja – listopadowa konferencja NIKZ nie będzie ostatnią w tym temacie. Jako redakcja Muratora Plus czekamy na kolejne z dużym zainteresowaniem.

– Ta konferencja wpisuje się w nurt dyskusji, jaką rozpoczynamy przed III Kongresem Konserwatorów Polskich, który odbędzie się w roku 2025. (…) Cały 2024 rok poświęcimy na obszerne dyskusje w eksperckich panelach dyskusyjnych – zapowiedział w trakcie otwarcia konferencji mgr Jacek Rulewicz, Prezes Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków.

Czy artykuł był przydatny?
Przykro nam, że artykuł nie spełnił twoich oczekiwań.
Nasi Partnerzy polecają

Materiał Partnerski

Materiał sponsorowany

Podziel się opinią
Grupa ZPR Media sprzeciwia się głoszeniu opinii noszących znamiona mowy nienawiści przepełnionych pogardą czy agresją. Jeśli widzisz komentarz, który jest hejtem, powiadom nas o tym, klikając zgłoś. Więcej w REGULAMINIE
Czytaj więcej