Wentylacja i klimatyzacja w obiektach medycznych. Jak projektować systemy HVAC?

Jaką rolę odgrywa wentylacja i klimatyzacja w obiektach medycznych?

W szpitalach i innych placówkach medycznych jakość powietrza to kwestia życia i zdrowia. Systemy wentylacji i klimatyzacji tworzą tam barierę sanitarną – chronią przed patogenami, kontrolują mikroorganizmy i zapewniają warunki niezbędne do bezpiecznego leczenia. 

W takich obiektach stosuje się zaostrzone wymagania względem stref czystości, kierunków przepływów powietrza i ilości wymian, w porównaniu do typowych budynków użyteczności publicznej. 

W praktyce projektowej wytyczne obejmują różne kategorie pomieszczeń, m.in.: 

• sale operacyjne, sale zabiegowe (strefy aseptyczne); 
• izolatki, sale izolacyjne dla pacjentów z chorobami zakaźnymi; 
• OIOM, sale intensywnej opieki medycznej; 
• gabinety diagnostyczne, RTG, tomografia; 
• sale ogólne dla pacjentów i korytarze; 
• pomieszczenia personelu, pomieszczenia techniczne, magazyny materiałów czystych, brudowniki, magazyny odpadów medycznych. 

Jakie funkcje pełnią systemy wentylacji i klimatyzacji?

Projektowanie systemów wentylacji i klimatyzacji dla obiektów medycznych powinno uwzględniać cztery fundamentalne funkcje: 

• zapewnienie odpowiedniej czystości powietrza poprzez wielostopniową filtrację i eliminację zanieczyszczeń – od cząstek stałych, przez drobnoustroje, po gazy anestezyjne i opary dezynfekcyjne; 
• przeciwdziałanie przenoszeniu infekcji drogą powietrzną przez precyzyjne strefowanie ciśnieniowe i kontrolowany kierunek przepływu powietrza; 
• odprowadzanie nadmiaru ciepła i wilgoci generowanych przez sprzęt medyczny, oświetlenie i personel; 
• tworzenie komfortowych warunków środowiskowych dla pacjentów i personelu medycznego poprzez utrzymanie optymalnych parametrów cieplno-wilgotnościowych w poszczególnych strefach funkcjonalnych. 

Podstawowe zasady projektowania   

Aby zrealizować powyższe cele, projekt systemów wentylacji i klimatyzacji w placówkach medycznych musi uwzględniać specyficzne wymagania sanitarne i funkcjonalne. Mowa tu o takich aspektach, jak: 

• stosowanie strefowania – rozdzielenie obszarów „czystych" i „brudnych" tak, aby systemy wentylacji nie mieszały powietrza między strefami o różnych wymaganiach sanitarnych; 
• kaskadowy układ ciśnienia – zapewnienie przepływu powietrza z pomieszczeń o wyższych wymaganiach czystości do pomieszczeń o niższych wymaganiach; 
• kontrola różnic ciśnień – utrzymanie odpowiednich różnic ciśnień i prędkości powietrza między strefami, zapobiegając migracji zanieczyszczeń; 
• zwiększona ilość wymian powietrza – wyższa krotność wymian niż w standardowych budynkach dla szybkiego rozcieńczenia zanieczyszczeń; 
• wielostopniowa filtracja – system filtrów dostosowany do rodzaju pomieszczenia: filtry wstępne, drobnoustrojowe, gazów anestezyjnych i oparów dezynfekcyjnych; 
• minimalizacja recyrkulacji powietrza – priorytetowe doprowadzanie świeżego, uzdatnionego powietrza w celu efektywnego odprowadzenia ciepła i wilgoci; 
• zapewnienie możliwości konserwacji – projektowanie z uwzględnieniem łatwego dostępu do inspekcji, wymiany filtrów i dezynfekcji systemu. 

W efekcie, instalacje wentylacji i klimatyzacji w obiektach medycznych stają się integralnym elementem systemu ochrony zdrowia. Ich prawidłowe zaprojektowanie i eksploatacja bezpośrednio wpływają na bezpieczeństwo sanitarne, efektywność leczenia oraz ochronę życia pacjentów i personelu. 

• Polecamy: Łazienka bez barier – jak projektować funkcjonalne i zgodne z prawem łazienki dla niepełnosprawnych?

Klimatyzacja i wentylacja w obiektach medycznych – normy, wytyczne

Projektowanie instalacji wentylacji i klimatyzacji w obiektach medycznych musi być zgodne z szeregiem norm i przepisów obowiązujących na terenie Polski i UE. Poniżej przedstawiono najważniejsze z nich:

Akty prawne krajowe 

• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 stycznia 2022 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą (tekst jedn. Dz.U. 2022 poz. 402) – podstawowy akt prawny szczegółowo regulujący wymogi techniczne dotyczące pomieszczeń medycznych, w tym wymagania wentylacyjne i klimatyzacyjne; 
• Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. 2002 nr 75 poz. 690 z późn. zm.) – zawiera ogólne wymagania dotyczące instalacji wentylacyjnych i klimatyzacyjnych w budynkach, z uwzględnieniem specyfiki obiektów medycznych. 

Dokumenty branżowe i wytyczne 

„Wytyczne projektowania, wykonania, odbioru i eksploatacji systemów wentylacji i klimatyzacji dla podmiotów wykonujących działalność leczniczą" – kompleksowy dokument branżowy z rekomendacją Ministerstwa Zdrowia, dostępny jako materiał pomocniczy przy projektowaniu i modernizacji infrastruktury podmiotów leczniczych. Opracowany przez zespół specjalistów zajmujących się zawodowo problematyką HVAC w obiektach służby zdrowia. 

Normy dotyczące czystości powietrza i filtracji 

• PN-EN ISO 14644-1:2016 „Pomieszczenia czyste i związane z nimi środowiska kontrolowane – Część 1: Klasyfikacja czystości powietrza na podstawie stężenia cząstek" – norma określająca klasyfikację stref czystości powietrza, kluczowa dla pomieszczeń aseptycznych, sal operacyjnych i laboratoriów; 
• PN-EN ISO 14644-3 „Pomieszczenia czyste i związane z nimi środowiska kontrolowane – Część 3: Metody badań" – określa metody badania i weryfikacji osiąganych klas czystości. 
• PN-EN 1822-1:2019 „Wysokoskuteczne filtry powietrza (EPA, HEPA i ULPA) – Część 1: Klasyfikacja, badanie parametrów, znakowanie" – określa klasy filtrów HEPA/ULPA stosowanych w systemach wentylacji medycznej oraz metody ich badania i klasyfikacji. 

Normy dotyczące systemów wentylacji i klimatyzacji 

• DIN 1946-4:2018 – niemiecka norma określająca szczegółowe wymagania dla wentylacji i klimatyzacji w obiektach ochrony zdrowia, w tym klasyfikację pomieszczeń, parametry powietrza i wymagane strumienie wentylacyjne; 
• VDI 6022 – norma określająca wymagania higieniczne dla systemów wentylacyjnych i klimatyzacyjnych, szeroko stosowana jako uzupełnienie wymagań projektowych; 
• PN-EN 16798-3:2025-10 „Charakterystyka energetyczna budynków – Wentylacja budynków – Część 3: Wentylacja budynków niemieszkalnych – Wymagania dotyczące właściwości systemów wentylacji i klimatyzacji pomieszczeń" – wytyczne dotyczące projektowania i eksploatacji systemów HVAC w budynkach o wysokich wymaganiach sanitarnych; 
• PN-EN 13053:2020 „Centrale wentylacyjne i klimatyzacyjne – Wymagania dotyczące jednostek wentylacyjnych i klimatyzacyjnych oraz ich części składowych" – norma określająca wymagania techniczne dla urządzeń HVAC stosowanych w placówkach medycznych. 

• Polecamy: Szatnie, natryski, jadalnie… Pomieszczenia higieniczno-sanitarne w halach przemysłowych – co mówi prawo?

Klasyfikacja pomieszczeń a wymagania wentylacyjne i higieniczne 

Podstawą projektowania systemów wentylacji i klimatyzacji w obiektach medycznych jest prawidłowa klasyfikacja pomieszczeń – zarówno pod względem ich funkcji, jak i poziomu wymagań higienicznych. Dzięki temu można precyzyjnie dobrać parametry techniczne: różnice ciśnień, krotność wymian powietrza, klasę filtracji czy sposób dystrybucji powietrza w pomieszczeniu.

Zgodnie z „Wytycznymi projektowania, wykonania, odbioru i eksploatacji systemów wentylacji i klimatyzacji dla podmiotów wykonujących działalność leczniczą" – pomieszczenia w placówkach ochrony zdrowia dzielą się na cztery główne klasy (S1-S4). Przy czym najwyższa klasa S1 obejmuje trzy podklasy w zależności od specyfiki zabiegów.

Klasa S1 – sale operacyjne i bloki chirurgiczne

To pomieszczenia o najwyższych wymaganiach higienicznych, gdzie konieczne jest zapewnienie powietrza o bardzo wysokiej czystości mikrobiologicznej i pyłowej. W zależności od rodzaju wykonywanych zabiegów wyróżnia się trzy podklasy: 

• S1a: ortopedia i traumatologia narządu ruchu, neurochirurgia, transplantologia kliniczna, kardiochirurgia, chirurgia ogólna; 
• S1b: położnictwo i ginekologia (sale cięć cesarskich), urologia, chirurgia szczękowo-twarzowa, otorynolaryngologia, okulistyka, chirurgia plastyczna; 
• S1c: małe sale zabiegowe, endoskopia. 

Wymagania projektowe:

• filtracja: filtry HEPA klasy H13 lub H14; 
• ciśnienie: nadciśnienie względem pomieszczeń przyległych (zabezpieczenie przed napływem zanieczyszczeń z otoczenia); 
• krotność wymian powietrza: min. 20-25 wymian na godzinę (dla S1a i S1b), min. 15 wymian na godzinę (dla S1c); 
• przepływ powietrza: często stosuje się przepływ laminarny nad stołem operacyjnym (strefa ultra-czysta) – szczególnie w podklasie S1a; 
• warunki mikroklimatu: temperatura: 19-24°C (w zależności od typu zabiegu), wilgotność względna: 40-60%; 
• recyrkulacja: dopuszczalna wyłącznie z filtracją HEPA i pełną kontrolą parametrów oraz ciągłym monitoringiem. 

Klasa S2 – pomieszczenia o wysokich wymaganiach higienicznych 

Do tej klasy należą sale pooperacyjne, oddziały anestezjologiczne i intensywnej terapii (OIOM), izolatki dla pacjentów z obniżoną odpornością, pomieszczenia przygotowania pacjentów i personelu medycznego przed zabiegami. 

Wymagania projektowe:

• filtracja: min. F9 (według starej normy) lub ISO ePM1 70% (według ISO 16890), zalecane stosowanie filtrów HEPA; 
• ciśnienie: nadciśnienie względem korytarzy i pomieszczeń sąsiednich (dla sal pooperacyjnych i OIOM); podciśnienie dla izolatek zakaźnych; 
• krotność wymian powietrza: 6-12 wymian na godzinę (12-15 dla izolatek zakaźnych) 
• warunki mikroklimatu: temperatura: 21-24°C, wilgotność: 40-60%; 
• konieczna ciągła kontrola parametrów i monitoring systemu wentylacyjnego (w tym sygnalizacja alarmowa); 
• dla izolatek zakaźnych: HEPA na wywiewie (obligatoryjnie), zakaz recyrkulacji powietrza, pełna separacja strumieni powietrza (dedykowane ciągi wentylacyjne). 

Klasa S3 – pomieszczenia o średnich wymaganiach higienicznych 

Obejmują pracownie diagnostyczne, gabinety specjalistyczne, laboratoria analityczne, pomieszczenia przygotowania leków oraz sale do badań pacjentów ambulatoryjnych. Wymagania projektowe: 

• filtracja: co najmniej F7-F9 (lub ISO ePM1 50-70%); 
• ciśnienie: neutralne lub lekko dodatnie względem korytarzy; 
• krotność wymian powietrza: 6-10 wymian na godzinę; 
• warunki mikroklimatu: zgodne ze strefami komfortu (21-24°C, 40-60% wilgotności względnej); 
• recyrkulacja: możliwa, ale tylko przy odpowiednim poziomie filtracji i braku ryzyka kontaminacji biologicznej. 

Klasa S4 – pomieszczenia pomocnicze i techniczne 

Obejmują m.in. toalety, pomieszczenia gospodarki odpadami medycznymi, magazyny brudnej bielizny, śluzy sanitarne, pomieszczenia techniczne oraz magazyny. Wymagania projektowe: 

• filtracja: standardowa (F7-F9, ISO ePM1 50-70%); 
• ciśnienie: podciśnienie względem stref czystych (aby zapobiec migracji zanieczyszczeń do stref wyższych klas); 
• krotność wymian powietrza: 3-6 wymian na godzinę (w zależności od przeznaczenia pomieszczenia); 
• możliwość zastosowania wentylacji naturalnej lub mechanicznej wspomaganej (np. w magazynach technicznych), o ile nie narusza to zasad strefowania. 

Już na etapie koncepcji budynku medycznego należy zaplanować podział na strefy czyste i brudne zgodnie z przedstawioną klasyfikacją. Dzięki temu można zaprojektować instalację HVAC w sposób logiczny i zgodny z wymaganiami sanitarno-epidemiologicznymi. Prawidłowe strefowanie wymaga zastosowania kaskadowego układu ciśnień oraz separacji strumieni powietrza między klasami pomieszczeń. 

Dobrą praktyką jest też wczesna konsultacja z Państwowym Powiatowym Inspektorem Sanitarnym, który może zaopiniować układ funkcjonalny oraz rozplanowanie przepływów powietrza. Ułatwi to procedurę odbiorów i pozwoli uniknąć kosztownych przeróbek na późniejszych etapach inwestycji. Warto również oprzeć projektowanie na „Wytycznych projektowania, wykonania, odbioru i eksploatacji systemów wentylacji i klimatyzacji dla podmiotów wykonujących działalność leczniczą", które stanowią aktualny materiał pomocniczy rekomendowany przez Ministerstwo Zdrowia. 

• Polecamy: Optymalizacja lokalizacji czerpni i wyrzutni powietrza w systemach wentylacji

Eksploatacja i konserwacja systemów wentylacji w obiektach medycznych 

Po uruchomieniu systemu wentylacji i klimatyzacji w obiekcie medycznym istotne znaczenie ma wdrożenie rygorystycznego programu eksploatacji i konserwacji. W pomieszczeniach klasy S1 zaleca się ciągły monitoring parametrów w czasie rzeczywistym. Temperatura, wilgotność oraz różnice ciśnień powinny być rejestrowane i archiwizowane, a system powinien automatycznie alarmować o jakichkolwiek odchyleniach od normy.  

Obligatoryjne są okresowe przeglądy techniczne (minimum raz na 12 miesięcy) oraz regularna wymiana filtrów. Przykładowo, filtry HEPA w salach operacyjnych wymienia się zazwyczaj co 6-12 miesięcy, w zależności od spadku ciśnienia oraz wyników pomiarów czystości powietrza. Szczególnie istotna jest okresowa walidacja pomieszczeń o najwyższych wymaganiach – polegająca na powtórzeniu pomiarów czystości pyłowej i mikrobiologicznej, zazwyczaj przeprowadzana raz lub dwa razy w roku.  

Wszystkie czynności konserwacyjne oraz wyniki pomiarów muszą być skrupulatnie dokumentowane w książce obiektu budowlanego. Zaniedbanie któregokolwiek z tych elementów może prowadzić do utraty parametrów czystości powietrza. To z kolei stanowi bezpośrednie zagrożenie dla pacjentów i może skutkować decyzją organów sanitarnych o wstrzymaniu działalności placówki medycznej.    

• Przejdź do galerii: Zielone dachy w Polsce