Iluminacje obiektów sakralnych
Iluminacja zewnętrzna wydobywa dekoracyjny, nocny obraz obiektów-symboli. Jednym z nich jest bezsprzecznie świątynia - kościół. Różne sposoby oświetlenia sztucznego umożliwiają osiągnięcie rozmaitych efektów. Oświetlenie płaszczyznowe pozwala na wydobycie konturu całego obiektu architektonicznego w kontekście najbliższego otoczenia - osadza go niejako w przestrzeni urbanistycznej. Oświetlenie punktowo-dekoracyjne umożliwia projektowanie "nocnego wizerunku" budynku.
Projekt iluminacji obiektu architektonicznego powinien przede wszystkim uwzględnić jego formę - układ bryły, tektonikę elewacji, jej fakturę i kolor, ale również funkcję budynku i wzorce kulturowe determinujące jego percepcję.
Koncepcja oświetlenia płaszczyznowego wiąże się z koniecznością odsunięcia oprawy, służącej do wydobycia danej płaszczyzny oświetlanego obiektu. Oprawy mogą być umieszczane na sąsiednim budynku lub słupie oświetleniowym - w zależności od położenia i sąsiedztwa obiektu iluminowanego. W przypadku oświetlenia punktowo-dekoracyjnego należy skupić się na fragmencie oświetlanej bryły. Oprawy powinny być usytuowane bezpośrednio przy elemencie, który chcemy podkreślić. Dopiero połączenie tych dwu metod daje właściwy rezultat. Poprzestanie na oświetleniu płaszczyznowym wystarcza, gdy obiekt oglądany jest z większej odległości - bardzo dobrze umiejscawia go na przykład w miejskiej panoramie czy wydobywa z przestrzeni przyległej do ciągu komunikacyjnego.
Oświetlenie punktowo-dekoracyjne o wiele bardziej ingeruje w istniejący projekt. Może zmienić wyraz przestrzenny, inaczej rozłożyć akcenty kompozycji, udramatyzować wygląd budowli. Źródło światła umieszczone blisko płaszczyzny elementu-detalu tworzy jasne plamy w swoim sąsiedztwie. Tektonika elewacji generuje układ ostrych cieni, co może niekorzystnie wpłynąć na odbiór oświetlanego obiektu. W przypadku zastosowania obu metod, dzięki oświetleniu płaszczyznowemu uzyskujemy efekt tła świetlnego, który - uzupełniony wydobytymi punktami formalnie ważnymi - ukazuje pełny obraz oświetlanej budowli.
Niezależnie od rozmieszczenia opraw składających się na iluminację, bardzo istotny jest rodzaj emitowanego przez nie światła. Należy przez to rozumieć moc oprawy, sposób emitowania przez nią strumienia świetlnego (na przykład wąski, szeroki, asymetryczny, symetryczny) i kolor emitowanego światła.
Konstrukcja każdej z opraw oświetleniowych, oprócz walorów estetycznych, determinuje sposób jej świecenia. Kształt odbłyśnika - części, która odbija i rozprasza strumień światła - powoduje, że światło to świeci równomiernie na wszystkie strony (odbłyśnik symetryczny) lub jest ukierunkowane na jedną z nich (odbłyśnik asymetryczny). Rodzaj zamontowanego w oprawie źródła światła nie tylko generuje moc emitowanego strumienia - co wiąże się z ilością emitowanych luksów, ale także determinuje kolor światła od pomarańczowego (źródła sodowe) poprzez białe (źródła halogenowe) do sinobiałego (źródła rtęciowe). Takie kolory, jak niebieski, zielony, magenta czy czerwony, uzyskuje się stosując kolorowe filtry - przysłony. Ważny jest także kształt opraw, które stosujemy. Częstym błędem przy oświetlaniu płaszczyznowym jest stosowanie ustawionych szeregowo opraw o okrągłym asymetrycznym odbłyśniku. Otrzymujemy wówczas efekt świetlnej koronki. Może to być zabiegiem celowym, lecz należy wiedzieć także o tym, że uzyskuje się dodatkowy efekt plastyczny. Aby uzyskać oświetlenie płaszczyznowe, lepiej zastosować oprawy pasmowe (na przykład świetlówkowe o asymetrycznym odbłyśniku). Oprócz wymienionych podstawowych elementów różniących oprawy używane przy projektowaniu iluminacji, należy wspomnieć o oświetleniu światłowodowym pasmowym i punktowym. Światłowód pasmowy może posłużyć nam nie tylko do rozświetlenia płaszczyzny - wtedy jego światło powinno być odbierane jako poblask na niej. Możemy także tworzyć za jego pomocą linie świetlne, obrysowujące fragmenty budowli.
Światłowody punktowe mają wiele zalet - między innymi to, że ze względu na wymiary są praktycznie niewidoczne z większej odległości, a zakończenie giętkich końcówek można ustawić w taki sposób, aby tworzyły jak najmniej zniekształcających cieni. Niestety, często zdarza się, że wymarzone przez nas efekty wizualne ograniczone są przez fundusze przeznaczone na realizację. Jeśli tych funduszy jest mało to czy oświetlać? Tak, bo nawet uwypuklony światłem fragment budowli może zainteresować, przyciągnąć uwagę, zapisać się w pamięci jako znak - drogowskaz nocnego obrazu miasta.
Bazylika Ojców Mniejszych Franciszkanów w Katowicach
Obiekt znajduje się w kompleksie parkowym. Główna elewacja jest dobrze widoczna z pobliskiej drogi. Tło świetlne to oświetlenie parkowe przyległego terenu zielonego wraz ze słupkami oświetlenia ciągów pieszych. Elewacje boczne oświetlone zostały reflektorami doziemnymi, zamontowanymi w przyległym do nich pasie zieleni, zaś szczyty wież sił i wyższe partie elewacji - reflektorami montowanymi na obiekcie. Istotnym elementem w Bazylice jest oktagon na przegięciu nawy głównej i poprzecznej, zwieńczony figurą patrona zakonu św. Franciszka. Zarówno oktagon, jak i figura rozświetlone zostały w taki sposób, by były widoczne z każdej strony. Tło świetlne elewacji frontowej utworzono dzięki oświetleniu ze słupów latarni parkowych. Dodatkowo wyeksponowano rozetę części środkowej, portal wejścia, figurę Matki Boskiej oraz górne ażurowe części wież wraz z ich hełmami. Wymieszano tutaj barwy zastosowanego światła. Tło świetlne o barwie pomarańczowej dało światło sodowe, uzupełnienia punktowo-dekoracyjne - światło białe - halogenowe.
Katedra Piotra i Pawła w Gliwicach
Bryła została oświetlona płaszczyznowo ze słupów oświetlenia parkowego, które zaprojektowane zostały w taki sposób, aby reflektory można było umieścić pomiędzy lampami parkowymi. Iluminacja dekoracyjna skoncentrowana została na przedniej wieży katedry oświetlonej ze wszystkich stron.
Dolną część wieży oświetlono w taki sam sposób, jak całą bryłę budynku - naświetlaczami zamontowanymi na słupach opraw parkowych. Od poziomu zegara umieszczono dodatkowe reflektory eksponujące wyższe partie. W części ażurowej zamontowano naświetlacze rozświetlające jej środek. Ostatnim elementem iluminacji jest system naświetlaczy, wydobywający hełm wieży wraz z jego sterczynami. Dzięki użyciu światła ślizgającego się po powierzchni wyeksponowano dach świątyni. Od wnętrza rozświetlono sygnaturę. Najważniejszym zadaniem było odpowiednie dobranie koloru światła użytego do iluminacji. Do oświetlenia płaszczyznowego zastosowano lampy z sodowymi źródłami światła (koloru pomarańczowego), co uwypukliło i podkreśliło ciepły kolor ceglanych elewacji. Wieża oświetlona została światłem o dwóch kolorach: pomarańczowym (sodowym) i białym (halogenowym) - pozwoliło to na lepsze wydobycie kontrastu pomiędzy cegłą i fragmentami białego tynku. Na hełm wieży skierowano światło halogenowe (białe) - dzięki temu podkreślona jest jego rzeczywista zielona barwa.
Warto zwrócić uwagę na problem, który dotyczy oświetlenia elewacji o bogatej tektonice. Aby uniknąć głębokich, niekorzystnych cieni, powstających w przypadku bliskiego usytuowania oprawy oświetleniowej, należy przy projektowaniu uwzględniać co najmniej dwa strumienie światła rozświetlające płaszczyznę w sposób krzyżowy. W przypadku Bazyliki portyk wejściowy oświetlony został od środka, co z punktu widzenia bryły architektonicznej daje nieprawidłowy obraz negatywu tej części elewacji. Argumentem przemawiającym za takim rozwiązaniem są względy użytkowe - brak olśnienia wychodzącego z wnętrza budowli.
Problemem w obu przypadkach było oświetlenie płaszczyzn dachowych. W celu uzyskania pełnego obrazu bryły architektonicznej należało je wyeksponować. Czarny kolor dachówek powodował "wsiąkanie" w nie światła. Udało się jedynie przyprószyć je światłem. Podczas realizacji projektów iluminacji obu obiektów konieczne było zastosowanie rozwiązań chroniących montowane reflektory i naświetlacze przed ingerencją osób niepowołanych. Najmniej narażone na dewastację są te montowane na słupach. Reflektory doziemne zamontowane w miejscach osłoniętych przed bezpośrednim dostępem prowokują do ich zniszczenia. Jednak po wprowadzeniu iluminacji obiektu zyskuje jego najbliższe otoczenie. Poza wartościami estetycznymi, oświetlone obiekty i otoczenie są postrzegane jako bardziej bezpieczne. Proces powstania realizacji iluminacji opisanych obiektów sakralnych przebiegał od architektonicznego projektu koncepcyjnego, ustalającego zasady rozmieszczenia naświetlaczy i określającego za pomocą wizualizacji komputerowej efekt pożądany, poprzez próby na obiekcie precyzujące miejsca montażu reflektorów, do projektu elektrycznego określającego ich moce, charakterystyki świetlne, a także sposób prowadzenia instalacji. Wyobrażenia architekta korygują często istniejące ograniczenia terenu, możliwości techniczne instalacji elektrycznej, powierzchnia do zamontowania reflektorów na obiekcie. Jednak dzięki ścisłej współpracy z firmą realizującą iluminację można wszystkie niedogodności rozwiązać.
Czy oświetlać? Tak. Jak oświetlać? Zależy to od efektu, który chcemy osiągnąć, czy ma to być iluminacja obiektu pozostająca w zgodzie z jego dziennym wizerunkiem, czy scenografia świetlna kształtująca nocny wizerunek. Dzięki inwencji architekta osiągnąć można znacznie więcej. Stworzenie wyraźnej gry światła i cienia, zastosowanie światła w różnych kolorach zmieniających rzeczywiste barwy materiałów może przyczynić się do nowego - "wieczorowego wizerunek budynku".
