Wypadki i "szara" strefa w budownictwie

W I półroczu 2009 r. GUS odnotował spadek ogólnej liczby poszkodowanych w wypadkach przy pracy w budownictwie o 20,4% w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego - z 4238 do 3314 osób. Liczba ofiar śmiertelnych na budowach zmniejszyła się o 22% - z 50 do 39 osób. Podobnie liczba osób z ciężkimi obrażeniami ciała jest mnijesza o 16,4% - 61 osób a było 73.

Główne przyczyny wypadkowości w budownictwie:
• wzrost zatrudnienia w firmach budowlanych
• znaczny udział małych, słabych ekonomicznie podmiotów gospodarczych
• rotacja pracowników, a w konsekwencji duża liczba wypadków z udziałem osób o stażu pracy nieprzekraczającym 1 roku
• deficyt osób posiadających odpowiednie doświadczenie i kwalifikacje zawodowe, spowodowany m.in. emigracją

Zdarzenia wypadkowe:
• poślizgnięcie, potknięcie się (17,6%  wypadków przy pracy w budownictwie)
• uderzenie przez przedmiot spadający z góry, np. przez transportowane, montowane i wyrzucane materiały budowlane; elementy rusztowań i szalunków, demontowane elementy konstrukcji budynku itp. (12,1 %)
• upadek z wysokości (9,6 %)

Wypadki śmiertelne, ciężkie i zbiorowe podlegają obowiązkowi zgłoszenia przez pracodawcę do PIP. Obowiązkiem tym nie są objęte osoby samozatrudniające się.

Do końca września br. wypadkom ulegali najczęściej:
• robotnicy budowlani zatrudnieni na stanowiskach pomocniczych (12,2%)
• murarze i pokrewni (10,5%)
• cieśle, stolarze budowlani i pokrewni (9%)
• robotnicy budowlani robót stanu surowego i pokrewni, np. monterzy rusztowań (9%)
• betoniarze (7,5%)

Aż 95,8% ogólnej liczby osób, które uległy wypadkom na budowach, pracowało krócej niż rok. Wśród ofiar śmiertelnych 95% stanowiły osoby o stażu pracy krótszym niż rok.

Rodzaje wypadków:
• upadek z wysokości - dachy, stropy, otwory okienne, płyty balkonowe, tarasy, rusztowania, drabiny itp. (37,6% ogólnej liczby wypadków)
• uderzenie, np. przez pojazd lub sprzęt roboczy (8,2%)
• przysypanie i zasypanie ziemią (7,3%)
• uderzenie poszkodowanego przez spadający z góry przedmiot (7,1%)
• uderzenie, pochwycenie lub przygniecenie poszkodowanego przez maszynę, urządzenie lub narzędzie (5,1%).

Wyniki kontroli budów:
Inspektorzy pracy przeprowadzili 3443 kontrole na 1998 budowach. Skontrolowali 3138 pracodawców, zatrudniających 43 527 pracowników.

Ponad połowę kontroli (65 %) przeprowadzono u podmiotów zatrudniających do 9 pracujących, 29% - u podmiotów zatrudniających od 10 do 49 pracujących, a 6 % kontroli dotyczyło podmiotów zatrudniających powyżej 50 pracujących.

Nieprawidłowości podczas wykonywania prac na wysokości:
• brak środków ochrony zbiorowej przed upadkiem z wysokości, balustrad
• niezabezpieczenie dojść i przejść, klatek schodowych
• niezabezpieczenie otworów technologicznych
• niestosowanie środków ochrony indywidualnej zabezpieczających przed upadkiem z wysokości
• brak instruktażu stanowiskowego - dotyczył 1862 pracowników
• brak aktualnych orzeczeń lekarskich o braku przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku, w tym do pracy na wysokości – dot. 1332 pracowników
• brak oceny ryzyka zawodowego związanego z pracą wykonywaną przez 2903 pracowników. Nagminnym zjawiskiem jest posiadanie oceny uniwersalnej, tj. sporządzonej tak ogólnikowo, że może być stosowana dla wielu różnych placów budów. Nie oddaje ona specyfiki danej budowy, nie uwzględnia konkretnych zagrożeń, jakie na niej występują i nie jest aktualizowana w zależności od stanu zaawansowania robót (inne zagrożenia występują na etapie wykonywania stanu zerowego, inne przy robotach wykończeniowych).

Mniej nieprawidłowości stwierdzono na placach budów, gdzie inwestycje realizowały duże, specjalistyczne firmy budowlane, z wieloletnim doświadczeniem w branży budowlanej, lub którym powierzono generalne wykonawstwo. Miały one dobrze zorganizowane służby bhp, które kontrolowały prace wszystkich zatrudnionych na budowie i egzekwowały od podwykonawców przestrzeganie przepisów bhp.

"Szara" strefa w budownictwie
Inspektorzy pracy kontrolują legalność pracy najemnej w zakresie przestrzegania obowiązku: • potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy o pracę i jej warunków, zgłoszenia osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego, informowania powiatowych urzędów pracy przez bezrobotnych o podjęciu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności oraz opłacania składek na Fundusz Pracy.

Nie ma pełnych danych dotyczących skali zjawiska pracy nierejestrowanej. Wszelkie wyniki badań obarczone są ryzykiem błędu, gdyż działalność w "szarej strefie" jest niezgodna z prawem i osoby badane nie przyznają się do jego naruszania albo robią to bardzo niechętnie. Według badań przeprowadzonych na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej szacuje się, że w 2007 r. zatrudnienie nierejestrowane wynosiło w Polsce około 10% ogółu pracujących. Odsetek zatrudnionych w "szarej strefie" branży budowlanej oszacowano na blisko 18%.

W okresie od 1 stycznia do 31 sierpnia 2009 r. inspektorzy pracy przeprowadzili ponad 2,3 tys. kontroli legalności zatrudnienia w podmiotach prowadzących działalność budowlaną. Stanowi to 20% ogółu kontroli legalności zatrudnienia (w sumie było ich 11,5 tys.). W 2,2 tys. skontrolowanych podmiotach wykonywało pracę ponad 43,5 tys. osób. Podobnie jak w latach ubiegłych, ponad połowa kontroli dotyczyła mikroprzedsiębiorstw, czyli firm o zatrudnieniu do 9 osób (69% kontroli). Skontrolowano legalność zatrudnienia 16,5 tys. osób, w tym 864 cudzoziemców. Kontrole z zakresu opłacania składek na Fundusz Pracy objęły ponad 30 tys. osób.

Główne nieprawidłowości:
W blisko 40% kontrolowanych podmiotów należących do sekcji budownictwo ujawniono nieprawidłowości dotyczące legalności zatrudnienia obywateli polskich oraz nieprzestrzeganie przepisów ustawy z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2008 r. Nr 69 poz. 415 ze zm.). I tak w szczególności:
• nielegalne zatrudnienie lub nielegalne powierzenie innej pracy zarobkowej stwierdzono w co ósmym skontrolowanym podmiocie (13% podmiotów poddanych kontroli). Ujawniono nielegalną pracę blisko 900 osób, w tym 128 zarejestrowanych jako bezrobotne;
• w co piątym podmiocie (21% skontrolowanych) stwierdzono nieprawidłowości w zakresie zgłaszania do ubezpieczenia społecznego – 296 osób (w 105 podmiotach) nie zostało zgłoszonych do tego ubezpieczenia, a ponad 1 tys. (w 355 podmiotach) zostało zgłoszonych ze znacznym opóźnieniem;
• w co trzecim podmiocie kontrolowanym (31% ogółu) wykazano nieprawidłowości w zakresie opłacania składek na Fundusz Pracy, w tym ich nieopłacenie za ponad 3,5 tys. osób (12% objętych kontrolą) – na kwotę 720 tys. zł, a także nieterminowe wpłaty składek za 5,4 tys. osób (18%);
• w co dziesiątym podmiocie (11% spośród poddanych kontroli) stwierdzono – wobec blisko 600 pracowników – zatrudnienie bez potwierdzenia na piśmie istnienia stosunku pracy bądź zawarcie umowy cywilnoprawnej (np. umowy zlecenia lub umowy o dzieło) w warunkach, w których istnieje obowiązek zatrudnienia na podstawie umowy o pracę;
• w 20% podmiotów, w których kontrolowano osoby zarejestrowane jako bezrobotne, ujawniono niepowiadomienie przez bezrobotnych powiatowego urzędu pracy o podjęciu zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności – obowiązku tego nie dopełniło 220 bezrobotnych, w tym 51 pobierających zasiłek.

Kontrole legalności zatrudnienia cudzoziemców w branży budowlanej w 2009 r.
Naruszenia przepisów dotyczących pracy cudzoziemców stwierdzono w 40% podmiotów poddanych kontroli, przy czym nielegalne wykonywanie pracy przez obcokrajowców ujawniono w 17% skontrolowanych podmiotów. Stwierdzono nielegalne wykonywanie pracy przez 68 cudzoziemców w związku z pracą w branży budowlanej (w 2008 r. – 37). Wykazane nieprawidłowości to:
• brak wymaganego zezwolenia na pracę 54 cudzoziemców – przepisów w tym zakresie nie przestrzegano w co trzecim podmiocie powierzającym pracę obcokrajowcom objętym obowiązkiem posiadania zezwolenia na pracę;
• wykonywanie pracy bez zawarcia wymaganych umów o pracę lub umów cywilnoprawnych – przez 16 cudzoziemców;
• wykonywanie pracy przez obcokrajowców przebywających w Polsce nielegalnie lub gdy podstawa pobytu nie uprawniała cudzoziemca do wykonywania pracy – 5 osób.

Podczas kontroli legalności zatrudnienia cudzoziemców w budownictwie ujawniono nielegalną pracę obywateli Białorusi – 24 osoby, Ukrainy – 23, Tajlandii – 12, Mołdawii – 8, Republiki Korei – 1.

Przyczyny nieprawidłowości:
• unikanie przez pracodawców kosztów zatrudnienia
• chęć uniknięcia czasochłonnych i skomplikowanych procedur urzędowych. Zwłaszcza przy zatrudnianiu na krótkie okresy bądź do pracy sezonowej, konieczność przeprowadzenia procedur związanych z rejestracją pracownika, a następnie wyrejestrowaniem – postrzeganych przez pracodawców jako skomplikowane, niejasne i kłopotliwe – odstręcza wielu z nich od legalizacji zatrudnienia.
• stosunkowo wysoki poziom bezrobocia

Występowaniu „szarej strefy” w budownictwie sprzyja: sezonowość pracy, niska mobilność pracobiorców (szukają pracy blisko miejsca zamieszkania, przystając na każde warunki zatrudnienia), rozdrobniona struktura podmiotów i działalności gospodarczej w branży budowlanej (ok. 98% podmiotów gospodarczych, które funkcjonują w tym obszarze, to samozatrudnieni i małe firmy budowlane). A także niestety niewielka dolegliwość restrykcji związanych z nielegalnym zatrudnieniem - wadliwość regulacji prawnych, które nie zapewniają skutecznego egzekwowania prawa, sam system zamówień publicznych - nadal możliwe jest zaniżanie przez oferenta kosztów realizacji inwestycji oraz społeczna aprobata dla "pracy na czarno". A nierejestrowane zatrudnienie jest elementem, który daje przewagę konkurencyjną przedsiębiorcom działającym w "szarej strefie" bądź na jej granicy.