Odpowiedzialność karna za naruszenie przepisów BHP na budowie

Odpowiedzialność karna za naruszenie przepisów BHP ujęta jest na dwa sposoby: jako przestępstwo z art. 220 Kodeksu karnego oraz jako wykroczenie z art. 283 §1 Kodeksu pracy. Między tym przestępstwem i wykroczeniem zachodzą pewne podobieństwa, ale występują również bardzo istotne różnice.

Naruszenie przepisów BHP z art. 220 Kodeksu karnego

1. Kto, będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
3. Nie podlega karze sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

Przedmiotem ochrony z powyższego przepisu jest prawo pracownika do pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach. Ochronie podlega wyłącznie osoba pracownika, a więc osoba pozostająca w stosunku pracy w rozumieniu przepisów prawa pracy (pracownik w sensie formalnym). Pracownikiem jest osoba, o której mowa w art. 2 k. p. z uwzględnieniem zapisów art. 22 §1 k. p. Z powyższego wynika, że aby przypisać sprawcy przestępstwo z art. 220 k.k. sąd musi w postępowaniu karnym dokonać ustaleń co do charakteru stosunku łączącego sprawcę z pokrzywdzonym. Dla przyjęcia sprawstwa konieczne jest wykazanie, że był to stosunek pracy w rozumieniu Kodeksu pracy.
Wprawdzie pojawiają się poglądy, że w przepisie art. 220 k.k. chodzi nie tylko o pracownika w sensie formalnym, ale o każdą osobę wykonującą pracę zarobkową. Taka wykładnia ma jednak charakter rozszerzający, co na gruncie prawa karnego należy uznać za niedopuszczalne. Należy przy tym wskazać, że gdyby pokrzywdzonym była osoba inna niż pracownik, to mogłoby wystąpić przestępstwo z art. 160 k.k.

Kto ponosi odpowiedzialność karną

Jeżeli chodzi o osobę, która może ponosić odpowiedzialność karną z art. 220 k.k., to krąg podmiotów, jest bardzo szeroki. Sprawcą może być zarówno pracodawca, jak i każda inna osoba, do której obowiązków należy dbałość o stan BHP. Odpowiedzialność karną ponosić mogą więc także bezpośredni przełożeni poszkodowanego, majstrowie, brygadziści, kierownicy wydziałów, kierownicy budowy. Wszystkie te osoby mogą odpowiadać na zasadzie współsprawstwa za jeden czyn zabroniony. Każdy sprawca odpowiada za własne zachowanie, niezależnie od zachowania i odpowiedzialności innych osób.
Odpowiedzialność karną mogą ponosić wyłącznie osoby fizyczne. Jeżeli zatem pracodawcą jest osoba prawna (np. spółka prawa handlowego) to sprawcą mogą być członkowie organu reprezentującego dany podmiot. W praktyce są to najczęściej członkowie zarządu spółek z o.o. lub spółek akcyjnych albo wspólnicy uprawnieni do reprezentacji spółki.
Dla przyjęcia, że dana osoba jest sprawcą należy wykazać związek przyczynowo - skutkowy pomiędzy jej działaniem lub zaniechaniem, a zdarzeniem. Generalnie należy stwierdzić, że sprawcą może być każdy, kto w zakresie swoich czynności ma obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa higieny pracy.

Naruszenie przepisów BHP musi wywołać skutek

Przestępstwo z art. 220 k.k. może być popełnione przez działanie oraz przez zaniechanie. Działanie może polegać na przykład na wyposażaniu stanowisk pracy w maszyny nie spełniające wymagań BHP. Natomiast zaniechanie może polegać na nie przekazaniu pracownikom środków ochrony indywidualnej.
Czynem zabronionym jest naruszenie każdych przepisów BHP. Chodzi więc o naruszenie zasad wynikających z wszystkich norm prawnych regulujących problematykę bezpieczeństwa i higieny pracy. Są to w szczególności przepisy zawarte w kodeksie pracy (przede wszystkim w dziale dziesiątym), przepisy prawa budowlanego, rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych czy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Chodzi również o zasady BHP wynikające z ogólnie przyjętych zwyczajów, nawet jeżeli nie są one ujęte w przepisach prawa.
Należy jednak podkreślić, że same naruszenie reguł BHP nie wystarcza dla stwierdzenia, że wystąpiło przestępstwo z art. 220 k.k. Omawiane przestępstwo ma bowiem charakter materialny, co oznacza, że w sprawie musi wystąpić skutek w postaci narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Jeżeli zatem naruszenie zasad BHP nie spowodowało takiego skutku, to nie można mówić o wypełnieniu znamion przestępstwa z art. 220 k.k. Po prostu przestępstwo to nie wystąpi.
Brak skutku w postaci narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo przy równoczesnym złośliwym lub uporczywym nieprzestrzeganiu przepisów BHP mógłby stanowić czyn z art. 218 §1 k.k.
Czyn z art. 220 k.k. może być popełniony umyślnie albo nieumyślnie. Forma nieumyślna jest formą uprzywilejowaną, bo zagrożoną niższą karą. Umyślność polega na tym, że sprawca ma zamiar popełnić czyn, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia na to się godzi. Nieumyślność polega natomiast na tym, że sprawca nie ma zamiaru popełnienia czynu zabronionego. Popełnia go jednak na skutek nie zachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo, że możliwość popełnienia czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.
Szczególnym rozwiązaniem jest art. 222 § 3 k.k., zgodnie z którym sprawca nie będzie podlegał karze, jeżeli dobrowolnie uchyli grożące niebezpieczeństwo. Podstawową przesłanką z tej normy jest dobrowolność uchylenia zagrożenia. Oznacza to, że sprawca musi działać w sposób wolny od przymusu. Chodzi o to, by decyzja o uchyleniu niebezpieczeństwa była decyzją swobodną, wolną, nieskrępowaną. Nie może to być wywołane jakąkolwiek sankcją prawna bądź pozaprawną. Dobrowolności nie wyłącza natomiast pozostawanie sprawcy pod wpływem presji psychicznej innych osób.

Wykroczenie z art. 283§1 Kodeksu pracy

Artykuł ten stanowi:
1. Kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł.

2. Tej samej karze podlega, kto:
1) wbrew obowiązkowi nie zapewnia, aby budowa lub przebudowa obiektu budowlanego albo jego części, w których przewiduje się pomieszczenia pracy, była wykonywana na podstawie projektów uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy;
2) wbrew obowiązkowi wyposaża stanowiska pracy w maszyny i inne urządzenia techniczne, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności;
3) wbrew obowiązkowi dostarcza pracownikowi środki ochrony indywidualnej, które nie spełniają wymagań dotyczących oceny zgodności;
4) wbrew obowiązkowi stosuje:
a) materiały i procesy technologiczne bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia pracowników i bez podjęcia odpowiednich środków profilaktycznych,
b) substancje chemiczne i ich mieszaniny nieoznakowane w sposób widoczny i umożliwiający ich identyfikację,
c) substancje niebezpieczne, mieszaniny niebezpieczne, substancje stwarzające zagrożenie lub mieszaniny stwarzające zagrożenie nieposiadające kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem;
5) wbrew obowiązkowi nie zawiadamia właściwego okręgowego inspektora pracy, prokuratora lub innego właściwego organu o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy, nie zgłasza choroby zawodowej albo podejrzenia o taką chorobę, nie ujawnia wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, albo przedstawia niezgodne z prawdą informacje, dowody lub dokumenty dotyczące takich wypadków i chorób;
6) nie wykonuje w wyznaczonym terminie podlegającego wykonaniu nakazu organu Państwowej Inspekcji Pracy;
7) utrudnia działalność organu Państwowej Inspekcji Pracy, w szczególności uniemożliwia prowadzenie wizytacji zakładu pracy lub nie udziela informacji niezbędnych do wykonywania jej zadań;                                                                                                                                                                      
8) bez zezwolenia właściwego inspektora pracy dopuszcza do wykonywania pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16 roku życia.
Przedmiotem ochrony na podstawie art. 283 §1 k. p. są bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Tak samo jak w przypadku czynu z art. 220 k.k. chodzi o zasady BHP wynikające z przepisów kodeksu pracy, innych ustaw i rozporządzeń oraz zwyczajowych zasad postępowania.
W czynie określonym w kodeksie pracy przedmiotem ochrony są bezpieczne i higieniczne warunki pracy nie tylko pracowników w znaczeniu formalnym, ale także innych podmiotów świadczących pracę. Kodeks pracy chroni więc w taki sam sposób osoby zatrudnione na podstawie umów o pracę, jak i na podstawie umów cywilnoprawnych. Można więc być sprawcą wykroczenia z art. 283§1 k.p. w razie naruszania zasad BHP także w stosunku do zleceniobiorców, osób wykonujących pracę na podstawie umowy o dzieło czy samodzielnych przedsiębiorców. Podmioty te podlegają ochronie jeżeli wykonują czynności w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę.
Omawiane wykroczenie może zostać popełnione przez działanie, jak i zaniechanie.

Wystarczy samo naruszenie zasad BHP

Dla wystąpienia znamion czynu wystarczy sam fakt naruszenia zasad BHP (jest to więc wykroczenie formalne). Nie musi wystąpić skutek w postaci na przykład narażenia zdrowia pracownika na niebezpieczeństwo. Jeżeli naruszenie zasad BHP wywoła skutek w postaci narażenia zdrowia pracownika na niebezpieczeństwo, to podstawą odpowiedzialności mógłby być art. 220 k.k.
Sprawcą czynu z art. 283§1 k.p. może być osoba odpowiedzialna za stan bezpieczeństwa i higieny pracy lub osoba kierująca pracownikami lub innymi osobami fizycznymi. Może to być więc na przykład pracodawca, osoba wykonująca czynności za pracodawcę bądź osoba kierująca danym działem zakładu pracy. W przypadku gdy pracodawcą jest jednostka organizacyjna, na przykład spółka, to odpowiedzialność mogą ponosić członkowie jej zarządu. Sprawcą wykroczenia może być bowiem tylko osoba fizyczna (człowiek). Wykroczenie może być popełnione umyślnie jak i nieumyślnie. Znaczenie wykroczenia umyślnego i nieumyślnego jest podobne jak w przypadku art. 220 k.k. Kara jaka może być wymierzona sprawcy to kara grzywny. Wysokość grzywny wynosi od 1000 zł do 30000 zł.

Poniżej przedstawiono porównanie odpowiedzialności z art. 220 kodeksu karnego i 283 §1 kodeksu pracy.

Od czego zależy rodzaj i wysokość kary

Przestępstwo z art. 220 k.k. jest zagrożone trzema różnymi karami i od sądu zależy jaka kara i w jakim wymiarze zostanie orzeczona. Tak samo w przypadku wykroczenia z art. 283 §1 k. p., o tym jaka wysokość grzywny zostanie ustalona decyduje sąd w konkretnej sprawie. Rodzaj i wysokość kary nie są wymierzane w sposób dowolny. Sąd musi się bowiem kierować normą z art. 53 Kodeksu karnego, która określa jakie okoliczności decydują o wysokości i rodzaju kary. W przypadku wykroczenia – sąd kieruje się wytycznymi z art. 33 kodeksu wykroczeń. W świetle tych przepisów należy uwzględnić następujące okoliczności: stopień społecznej szkodliwości czynu, stopień winy (kara nie może przekraczać swoim wymiarem stopnia winy), cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego oraz potrzebę kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.
Wymierzając karę, sąd przede wszystkim uwzględnia motywację i sposób zachowania się sprawcy, rodzaj i stopnień naruszania ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa, zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody, a także sposób zachowania pokrzywdzonego.

Stopień winy sprawcy jest jednym z podstawowych wyznaczników co do wysokości kary. Przez winę należy rozumieć to, że sprawcy można postawić zarzut, że zachował się niewłaściwie, pomimo, że mógł lub powinien zachować się prawidłowo. Sąd w postępowaniu karnym nie określa procentowo, ułamkowo stopnia winy. Posługuje się jedynie pojęciami znacznego czy nieznacznego stopnia winy. Na stopień winy sprawcy wpływają przykładowo takie okoliczności jak:

• stan nietrzeźwości lub odurzenia, który z reguły jest poważnie obciążający. Im wyższy jest stopień nietrzeźwości tym bardziej wpływa to na zaostrzenie kary (tak na przykład orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z 12 lipca 1977 r. VI KRN 150/77),
• rodzaj zamiaru – okolicznością łagodzącą jest działanie z zamiarem innym niż bezpośredni, a więc bez chęci popełnienia przestępstwa (tak orzekł na przykład Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 16 kwietnia 1992 r. II AKR 83/92), 
• okolicznością łagodzącą jest też podjęcie czynu w sposób nagły pod wpływem emocji (tzw. zamiar nagły) (tak na przykład Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 11 kwiecień 1996 r. II AKA 71/96),
• podobnie umniejsza stopień winy działanie w warunkach zaskoczenia, gdy sprawca podejmuje czynności automatycznie bez głębszego zastanowienia.

Z kolei stopień winy jest wyższy, jeżeli sprawca działa z motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Tego typu motywacja to na przykład chęć zysku lub chęć zmniejszenia kosztów, działanie z zemsty, działanie dla zyskania czasu.
Ogólnie zasadą jest, że działanie w sposób nieumyślny jest traktowane znacznie łagodniej niż w sposób umyślny. W przypadku czynu z art. 220 k.k. nieumyślność powoduje nawet zupełnie inne zagrożenie karą.
Dla wymiaru kary bardzo ważny jest także rodzaj obowiązku BHP, jaki został naruszony i stopień tego naruszenia. Naruszenie reguły podstawowej (na przykład brak przekazania pracownikom kasków na budowie) będzie surowiej karane niż naruszenie zasady mniejszego kalibru (np. brak wydzielenia szatni od jadalni).
Na stopień winy sprawcy może również wpływać zachowanie się pokrzywdzonego. Zachowanie to musi być jednak niezgodne z prawem. Zgodne z prawem działanie pokrzywdzonego nie wpływa na stopień winy sprawcy (tak orzekł między innymi Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 22 sierpnia 1996 r. II AKA 202/96). Przykładem takiego zachowania pokrzywdzonego może być odmowa pracownika nałożenia kasku ochronnego. Pokrzywdzony w ten sposób narusza obowiązujące go zasady BHP. Nie wyłącza to jednak winy sprawcy - na przykład przełożonego pracownika - który bez kasku nie powinien dopuścić pracownika do wykonywania czynności. Jeżeli taki pracownik został dopuszczony do pracy i w tym czasie doszło do wypadku, to stopień winy sprawcy będzie, co do zasady, obniżony z uwagi na przyczynienie się pracownika.
Wymierzając karę, sąd musi uwzględnić stopień społecznej szkodliwości czynu. O stopniu tym decyduje przede wszystkim rodzaj i charakter naruszonego dobra, rodzaj wyrządzonej lub grożącej szkody oraz sposób i okoliczności popełnienia czynu. W przypadku naruszenia zasad BHP z reguły naruszonym dobrem będzie życie lub zdrowie ludzi. Jest to więc dobro o bardzo wysokiej randze. Co do zasady więc, przestępstwa z art. 220 k.k., jak i 283 § 1 k. p. będą oceniane jako czyn o wysokim stopniu społecznej szkodliwości. Wyjątkiem może być sytuacja, gdy naruszone zostały mniej ważne przepisy BHP, nie tak istotnie z punktu widzenia życia i zdrowia ludzi.

Okoliczności łagodzące i obciążające

Na rodzaj i wysokość kary istotny wpływ mają cechy sprawcy. Chodzi w szczególności o sposób jego życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu. Pod uwagę brane są takie okoliczności jak: uprzednia karalność, wykonywany zawód, wywiązywanie się z obowiązków rodzinnych i zawodowych, pozycja społeczna, stosunki rodzinne i społeczne, a także nałogi, ewentualne leczenie.
Okolicznościami obciążającymi będzie to, że skazany był wcześniej karany, nie pracuje w dacie wymierzenia kary, nie wywiązuje się z obowiązku alimentacyjnego wobec dzieci czy żony, jest alkoholikiem, ma niewłaściwą opinię w miejscu zamieszkania lub pracy, itp.
Z kolei okolicznościami korzystnymi będzie brak wcześniejszej karalności, pozostawanie w stosunku pracy bądź wykonywanie innych czynności zawodowych w momencie orzekania, dobra opinia w miejscu zamieszkania i pracy, itp. Okolicznością szczególnie korzystną jest przyznanie się do winy, wykazanie skruchy i podjęcie prób naprawienia skutków popełnionego przestępstwa. Taka postawa może skutkować nawet nadzwyczajnym złagodzeniem kary. Oczywiście dotyczy to sytuacji gdy sprawca jest winny i nie zamierza dowodzić swojej niewinności w toku postępowania karnego. Należy jednak podkreślić, że brak przyznania się do winy i brak wykazania skruchy nie stanowi okoliczności obciążającej (tak orzekł między innymi Sąd Najwyższy z w wyroku z 5 lutego 1981r. II KR 10/81, Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 10 kwietnia 2014r II AKA 85/14).

Nadzwyczajne złagodzenie kary

W szczególnie uzasadnionych przypadkach kara może być przed sąd nadzwyczajnie złagodzona. Stanowi o tym art. 60 Kodeksu karnego. W razie gdy sprawa dotyczy wykroczenia, podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary określone zostały w art. 39 kodeksu wykroczeń. Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju.
Art. 60 § 6 k.k określa zasady według których następuje nadzwyczajne złagodzenie wymiaru kary odnośnie przestępstwa. Z kolei w §2 tego przepisu wskazane są okoliczności kiedy takie nadzwyczajne złagodzenie może nastąpić. Są to w szczególności takie sytuacje jak: pojednanie się pokrzywdzonego ze sprawcą, naprawienie szkody lub uzgodnienie naprawienia szkody oraz wyjątkowa postawa sprawcy, zwłaszcza gdy czynił on starania o naprawienie szkody bądź o jej zapobieżenie. Nadzwyczajne złagodzenie kary może również mieć miejsce, jeżeli sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek w związku z popełnionym przestępstwem.
Natomiast odnośnie wykroczenia z art. 283 § 1 k.p. to kodeks wskazuje, że nadzwyczajne złagodzenie kary może mieć miejsce w szczególnie uzasadnionych wypadkach, wynikających z okoliczności czynu oraz właściwości sprawy.
W przypadku czynów z art. 220 k.k. oraz art. 283 §1 k. p. do nadzwyczajnego złagodzenia kary może dojść, gdy sprawca i poszkodowany pracownik pojednali się, a sprawca wypłacił poszkodowanemu na przykład zadośćuczynienie. Może to być też taka sytuacja, gdy na skutek wypadku na budowie sprawca przestępstwa nieumyślnego doznał poważnych szkód na zdrowiu, albo poważnych szkód materialnych.

Podstawą odpowiedzialności karnej i odpowiedzialności za wykroczenie może być naruszenie zasad BHP ujętych w szeregu aktach prawnych. Chodzi przede wszystkim o zasady wynikające z Kodeksu pracy, Prawa budowlanego oraz rozporządzeń, w tym 1) rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych oraz 2) rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.